Rosa M.ª Rivas Torres
Facultade de Psicoloxía  (Departamento de Psicoloxía Evolutiva e da Educación)
rosa.rivas@usc.es
Santiago López Gómez
Facultade de Formación do Profesorado (Departamento de Psicoloxía Evolutiva e da Educación)
Universidade de Santiago de Compostela

Introdución

A maioría dos nenos aprenden a ler rapidamente unha vez que acadan un grao de maduración cognitivo determinado, no marco dun ensino adecuado, dun medio familiar e dun contexto socioafectivo normalizado. No entanto, existen numerosos datos que reflicten que algúns nenos intelixentes, capaces de realizar aprendizaxes e resolver problemas complexos e cun desenvolvemento adecuado nos demais aspectos da súa vida biopsicosocial, teñen serias dificultades para aprender a ler.

As dificultades xurdidas por déficits no desenvolvemento e funcionamento na lectura denomínanse frecuentemente dislexias (Rivas e Fernández, 2011). Preséntanse como unha dificultade, un atraso ou un fracaso con respecto á aprendizaxe e dominio da lectura de textos escritos, así como tamén das habilidades que require escribilos. Son dificultades que se fan evidentes no inicio da aprendizaxe da lectura e a escritura, sen causa aparente que as xustifique, pois o suxeito conta cunha instrución convencional, unha intelixencia adecuada, oportunidades socioculturais e ausencia de alteracións orgánico-sensoriais (APA, 2013; Peterson e Pennington, 2012).

Caracterización clínica das dificultades lecto-escritoras

De todos os trastornos e dificultades que afectan a nenos e adolescentes, probablemente as dificultades lecto-escritoras son as que xeraron un maior confusionismo conceptual, etiolóxico e clasificatorio (Frith, 1999; Lyon, Shaywitz e Shaywitz, 2003; Pennington, 2009).

As dificultades lecto-escritoras constitúen un trastorno específico da linguaxe que se manifesta como unha dificultade con respecto á aprendizaxe da lecto-escritura debido a atrasos madurativo-funcionais de tipo neurolóxico e/ou cognitivo. As dificultades lecto-escritoras son, entón, funcionais, de desenvolvemento ou evolutivas, non adquiridas nin debidas, por iso, a unha enfermidade.

Desde a perspectiva clínica, os síntomas que se manifestan nestas dificultades pódense agrupar en tres grandes grupos: condutuais, do desenvolvemento cotián e escolares (Rivas e Fernández, 2011, Rivas e López, 2006, 2009).

No ámbito específico, e centrándonos nas características condutuais, obsérvanse signos que poden evidenciar unha dificultade lecto-escritora, e son:

• Problemas de atención. A propia natureza do acto lector esixe un alto esforzo de atención. O alumno con problemas lecto-escritores non logra automatizar debidamente os procesos lecto-escritores.  Este feito xera un sobreesforzo cognitivo e implica un alto grao de fatiga (Snowling, 2003; Zorzi et al., 2012).
• Desmotivación académica. A falla de éxito nos resultados lectores e escritores destaca predominantemente o erro e o atraso, que o alumno expresa a modo de desmotivación cara ás tarefas escolares (Ryan, 2004).
• Inadaptación escolar. Poden aparecer comportamentos compensatorios, a modo dunha excesiva confianza en si mesmo e ata vaidade, con ideas e accións pouco asertivas.

As características da dislexia tamén se manifestan no desenvolvemento cotián. Os síntomas exprésanse a modo de dificultades para diferenciar a esquerda da dereita, con problemas de orientación e para asociar as etiquetas verbais de conceptos direccionais e tempo-espaciais (Rivas e López; 2009).

Dentro das características escolares, os problemas maniféstanse en todas as áreas instrumentais e relaciónanse principalmente coas destrezas para a escritura, a lectura e o cálculo (APA, 2013; Malmer, 2000). Habitualmente, estas dificultades asócianse a un inicio tardío do desenvolvemento da linguaxe, tanto no compoñente fonolóxico e articulatorio como na fluidez (Snowling e Hulme, 2005), a un progreso lento en tarefas de lectura e soletreo, arredor dos sete anos e, a manifestos problemas, tanto de lectura como escritura, entre os nove e os once anos.

Dentro das manifestacións que se atopan na lectura poden identificarse trazos xerais; a lectura nos nenos disléxicos caracterízase por ser lenta, arrítmica e errática, con múltiples trazos silabeantes e arrastrados na vocalización lectora. De xeito específico, destaca a presenza de diversos erros, como substitucións, rotacións, omisións, engadidos, disociacións etc.

Na escritura sobresaen as dificultades relacionadas coa realización do acto gráfico que require escribir. Maniféstase por un mal uso da pinza de agarre, mostrando unha “presa palmar supinada ou pronada”, ou ata “presa trípode” propia de etapas previas, conxuntamente cunha mala postura do corpo, brazo, cóbado e man, e que provocan agarrotamento e cansazo e unha escritura que se torna inintelixible e amosa deficiencias caligráficas (Berninger, Nielsen, Abbott, Wijsman e Raskind, 2008; Rivas, Taboada e López, 2006). De xeito concreto, obsérvase: deficiente forma da letra, letras mal elaboradas e pouco diferenciadas, erros nas ligaduras, exceso/falla de presión, notoria presenza de riscos e borróns, letras e sílabas escritas en espello, mal uso do espazo, manifesto en liñas tortas e ausencia ou dificultade por manter as marxes, excesiva inclinación da letra e desproporción e irregularidade no seu tamaño.

Son moitos os nenos disléxicos que amosan discalculias, nas que destacan dous problemas principais: i) na manipulación dos símbolos numéricos e ii) na presenza de dificultades de aprendizaxe cos procedementos e as estratexias que implica os feitos numéricos (Malmer, 2000).

Perfil evolutivo do alumno con dificultades lecto-escritoras

As manifestacións lecto-escritoras son dinámicas e evolucionan conforme a idade e as experiencias educativas.

A observación detallada e a análise de alumnos disléxicos de diversas idades e niveis educativos, conxuntamente co estudo de distintas fontes documentais directamente relacionadas (APA, 2013; Bakker, 1992; Fletcher, Lyon, Fuchs e Barnes, 2007; Kelly e Phillips, 2011; Rivas e López, 2009; 2015), permiten describir as súas principais manifestacións e tipificar o seu perfil evolutivo.

A) Alumnado de educación infantil (3-6 anos)

De xeito habitual, durante o segundo ciclo da educación infantil (3-6 anos), os nenos inícianse na aprendizaxe da lecto-escritura, coa súa aproximación cara á lingua escrita e o establecemento de situacións nas cales se escriba e lea funcionalmente. O perfil das principais manifestacións a esta idade defínese por déficits en diversas áreas, sobre todo a lingüística e a motriz (táboa 1).

B) Alumnado de educación primaria (6-12 anos)

Nesta etapa accédese á inmersión na lectura e a escritura durante os primeiros anos (6-7). En ciclos posteriores (8-12) producirase a maduración e automatización da aprendizaxe, gañando velocidade e exactitude. É nesta etapa cando o neno disléxico se atopa con máis problemas e comezan a aflorar as dificultades lecto-escritoras.

Cabe diferenciar as manifestacións durante o primeiro ciclo (6-7), que poden pasar algo desapercibidas e ata confundirse con síntomas propios do normal desenvolvemento da lecto-escritura, daqueloutras máis evidentes e ilustradoras, que se observan nos anos dos cursos posteriores (8-12).

As manifestacións máis correntes durante o primeiro ciclo (6-8) na lectura afectan tanto á exactitude como á velocidade e á ausencia de comprensión. Xa na escritura emerxen os primeiros trazos disgráficos e disortográficos (táboa 2).

Os menores de máis de 8 anos adoitan amosar xa unha forte consolidación dos seus erros, pois a partir da dita idade comezan a evidenciarse con claridade os síntomas. Vai ser nesta idade cando se proceda a valorar e, en moitos casos, diagnosticar a dislexia. Aos déficits precedentes súmanse outros novos. Así, aínda que aparece certa automatización na lectura, obsérvase que é mecánica e sen exactitude. Non atende ao contido e manifesta erros e imprecisións. Cústalle manexar a enciclopedia e o dicionario. Na escrita presenta caligrafía irregular e pouco elaborada, con agarrotamento e cansazo da man. Amosa tamén certa aversión fronte á organización e traballo relacionado coas tarefas escolares. Isto provoca ausencia de habilidades cara ao estudo, ansiedade, impulsividade, desmotivación e incluso baixa autoestima. Xa na linguaxe, amosa limitacións gramaticais e no emprego do vocabulario.

C) Alumnado de educación secundaria (maior de 12 anos)

Os alumnos de educación secundaria, na súa ampla maioría, lograron automatizar as súas destrezas lecto-escritoras. Os síntomas disléxicos, en moitos casos produto da práctica, tenden a facerse menos evidentes ca en etapas precedentes. Os principais síntomas que se observan no alumnado con dificultades lecto-escritoras nesta etapa, e que na súa ampla maioría se manterán ao longo da súa vida, son:

• Ausencia dun código lector adulto e presenza de vocabulario de lectura limitado.
• Automatización lectora incompleta; que resulta mecánica e lenta, ás veces arrastrada, vacilante e carente de entoación, pero sen grandes erros na súa descodificación.
• Comprensión lectora pobre e en ocasións inexacta.
• Dificultades coa evocación da información escrita.
• Déficits na planificación e realización do escrito. Non hai revisión.
• A escritura é descoidada, desordenada e en ocasións ilexible.
• Múltiples erros gramaticais e ortográficos, expresión escrita pobre.
• Dificultades na resolución de problemas escritos.
• Confusión na percepción da linguaxe, no manexo de instrucións verbais e seguimento de ordes.
• Ausencia de hábitos de traballo e estudo.
• Dificultade para a aprendizaxe de linguas en xeral e estranxeiras en particular.
• Baixa autoestima e aparición de condutas disruptivas ou inhibitorias.
• Notable aversión á lectura e á escritura, así como a todo o relacionado coas aprendizaxes escolares.