O ensino da gramática en Guadalaxara na época de Cervantes

Ángel Mejía Asensio
Doutor en Historia Moderna e mestre
www.angelmejia.es

 

Introdución

Este ano celébrase o cuarto centenario da morte dun dos nosos escritores máis insignes, Miguel de Cervantes (1547-1616), polo que será motivo de non poucas conmemoracións en todo o mundo, ás que me sumo con este breve artigo. E fágoo desde unha perspectiva ligada á educación, nunha época na que esta era un privilexio duns poucos, os daqueles que, ben pola súa orixe nobre ou porque tiveran a sorte de nacer nun lugar no que houbese unha escola, estaban en condicións de recibila.

Se fixésemos un exercicio de abstracción e retrocedésemos no tempo ata situarnos no período no que imos centrar este traballo, a segunda metade do século XVI e primeiro cuarto do século XVII, anos nos que viviu Cervantes, dariámonos de conta de que, a pesar das dificultades atopadas para acceder ao ensino, se aprecia, tamén, un incipiente desexo desde os diferentes concellos ou bispados de establecer mecanismos dirixidos á fundación de escolas que lle fixesen posible este acceso a unha parte da poboación, en principio, moi pequena. A eles uníronse as ordes relixiosas, especialmente a Compañía de Xesús e, en menor medida, os escolapios ou os dominicos, desexosos de controlar esta parcela. E, por último, aquelas persoas particulares que, imbuídas por un profundo sentido relixioso, viron neste tipo de fundacións a posibilidade de preparar aos máis novos nos rudimentos básicos da lectura, a escritura e a aritmética que lles permitise, primeiro, saír do ámbito de ignorancia e analfabetismo que os rodeaba e, en segundo lugar, como unha porta de acceso ao mundo eclesiástico ou ao administrativo, tras adquirir coñecementos en latín, arte, filosofía, humanidades etc. Estas fundacións, que se foron abrindo sen ter en conta o tamaño da súa poboación, si que se propuxeron como obxectivo que se ofrecese a todos os veciños da comarca na que estas se fundaban. En todas elas atopamos unhas características metodolóxicas e organizativas moi similares, plasmadas nas súas constitucións fundacionais e imbuídas do espírito conciliar de Trento e nas que só cambiaba a orixe do seu fundador.

O papel do Concilio de Trento e a resposta dos arbitristas

Ata mediados do século XVI pódese dicir que o ensino se centraba ao redor das escolas xurdidas dentro dos mosteiros ou das catedrais. Se dirixísemos a nosa mirada á Baixa Idade Media e, en concreto, ao III e IV Concilios de Letrán celebrados en 1179 e 1215, respectivamente, atopariamos que algunhas das disposicións xurdidas neles ían encamiñadas a potenciar o ensino humanístico nas diferentes dioceses. Aquelas disposicións tiveron a súa continuidade no ámbito castelán, por exemplo, no Concilio provincial de Valladolid, realizado en 1322, onde se insistiu na necesidade de que nas igrexas máis importantes de cada diocese houbese un mestre que ensinase gramática (1).

Con todo, houbo que esperar ao Concilio de Trento (1545-1563)(2) para que se tivese en conta a educación dos máis novos, ao decretar o establecemento de cátedras para o ensino da Sacra Escritura, tarefa que lles encomenda aos bispos a través das constitucións sinodais promulgadas en cada unha das súas respectivas dioceses. Aquel afán fundacional elevou o número de centros e de persoas con expectativas de recibir unha formación académica que logo, pola súa vez, influirán dunha maneira directa na propia sociedade na que estaban insertos traducíndose, segundo Kagan (3), nunha verdadeira “revolución educativa” ao permitir o ascenso social dos novos grupos sociais aos que ía dirixida (4).

Dentro das constitucións sinodais que afectaron o actual territorio provincial de Guadalaxara, centraremos a nosa atención nas ditadas polos bispos seguntinos, en concreto, polo bispo Pedro de La Gasca (1561-1567), que recollen de forma expresa, no artigo V, capítulo 1, que lle incumbe ao bispo, ao seu provisor ou vigairos dar licenza á persoa, o mestre, que queira poñer escola para ensinar a ler, escribir e a doutrina cristiá. Para iso informaranse previamente sobre a súa vida e costumes; así mesmo, teñen que demostrar a súa suficiencia e coñecementos nun exame realizado na cidade de Sigüenza a cargo do provisor; e se este exame o realizase fóra da cidade serían os vigairos os encargados de poñer e corrixir este exame, en conxunto ou en unión coa xustiza segrar. É dicir, establécense xa as condicións mínimas para poder optar ao oficio de mestre e quen serían os que controlarían este acceso (5).

Concilio de Trento

 

Fronte a este desexo de potenciar o ensino entre a mocidade atopámonos en España, xa desde principios do século XVII, cun cambio de estratexia, xurdida e defendida por uns pensadores que puxeron a énfase non tanto na educación formal como na formación “profesional”; referímonos aos arbitristas. Para eles a educación non era o medio mellor para saír da crise que entón estaba a padecer España, máis ben todo o contrario, polo que había que preparar os nenos para a vida laboral. A crise económica que arrasaba Castela provocou unha proliferación de memoriais nos que se facía clara referencia ás causas da decadencia española; como o presentado ao rei Filipe III o 1 de febreiro de 1619 polo Consello de Castela, onde, entre as causas que se consideraban como as causantes desta decadencia, se incluía o elevado número de institucións e fundacións relixiosas, polo que se pedía a súa limitación, así como o elevado número de escolas primarias que desde o século XVI se foran fundando por todo o reino, xa que iso afastaba os nenos doutras actividades máis rendibles, como era a agricultura, mentres que, pola contra, se elevaba o número de relixiosos, considerados como unha clase improdutiva. Esta teoría foi esgrimida por algúns arbitristas, entre eles Sancho de Moncada (6) para quen unha das causas da decadencia de Castela era, precisamente, o alto número de eclesiásticos e relixiosos que había no reino (7).

Máis aló foi o cóengo compostelán, Pedro Fernández Navarrete, quen cifraba en máis de 4000 as escolas de latinidade existentes en España a principios do século XVII. Propoñía, en 1621, unha drástica diminución ao considerar que sería máis proveitoso para a nación que houbese escolas de artes e oficios e non tantas escolas de humanidades. Por este motivo propuxo a limitación ao acceso aos estudos superiores, cuxa porta de entrada era o coñecemento do latín e que, pola contra, se fundasen colexios de pilotos e mariñeiros, onde se educasen os nenos orfos e os máis pobres da sociedade e onde, en lugar de aprender letras, aprendesen todo o relacionado co mundo da navegación (8). Neste sentido incidiu o cisterciense Ángel Manrique, quen, nun memorial dirixido en 1624 á Congregación de Igrexas de Castela, comentaba o elevado número de universidades que había en Aragón e Castela, e o de colexios, pois segundo el «bastavan quatro en toda España e dúas ducias de Estudos de Gramática” (9).

Características das fundacións na provincia de Guadalaxara tras o Concilio de Trento

Mentres se producía este cambio tan radical na maneira de pensar daquela sociedade atopámonos inmersos, dentro da provincia de Guadalaxara, nun proceso fundacional sen precedentes. A proposta conciliar de crear “centros educativos” callou moi profundamente nesta provincia; durante os anos seguintes á súa finalización asistimos a un interese inusitado por fundar unha escola de primeiras letras ou de gramática ata nas localidades máis pequenas; atopamos así que ás xa existentes ou refundadas de Sigüenza, Guadalaxara, Molina de Aragón e Atienza se uniron outras como as de Miedes (1601), Brihuega (1606-1611), Auñón (1612), El Casar (1616), Cifuentes etc. Ao mesmo tempo, xurdiron ou potenciáronse outro tipo de “establecementos benéfico-educativos” dirixidos, tamén, ao ensino e educación dos máis novos, como a Casa da Doutrina (10),en Guadalaxara, ou as numerosas fundacións que durante a Idade Moderna levaron a cabo nesta cidade diversas ordes relixiosas, tanto masculinas como femininas, baixo a denominación de colexios. Dos colexios femininos citaremos o fundado polo bispo de Salamanca, Pedro González de Mendoza, entre 1571 e 1608, baixo o nome de Colexio e Casa da Nosa Señora do Remedio para Doncelas (11); u o Colexio das Virxes, en 1592, fundación de Pedro García de Loaysa; e os masculinos, como o Colexio da Santísima Trindade, en 1631 (xesuítas); o Colexio dos Reis ou da Epifanía (carmelitas descalzos), en 1632 (12); e mesmo o colexio fundado por Luís de Lucena, do que non coñecemos apenas nada, salvo que no seu testamento (1552) deixou acordado que se fundase unha biblioteca pública e unha escola de filosofía, xunto á súa capela de Santa María dos Anxos (13). Non faltaron, tampouco, as fundacións de colexios en Sigüenza como o de San Martín (1618), para teólogos; ou o de San Filipe Neri (1656), para os infantes do coro.

Centrándonos naquelas escolas de gramática que tiveron como fundadora unha persoa particular, observamos que presentan unhas características xerais e comúns (14) a todas elas que merecen ser tidas en conta:

  • Desde o punto de vista do seu fundador, o personaxe atópase, xeralmente, vinculado ao clero ou á Administración e deixaba gran parte dos seus bens destinados á fundación dunha escola de gramática na vila que o viu nacer ou na que vivía, onde acudirían todos os fillos dos veciños do devandito lugar, así como outros posibles estudantes das vilas da veciñanza.
  • O padroado da fundación deixábano en mans dun familiar, que o compartía, na maioría das ocasións, co concello da localidade na que se fundaba. Baixo os patróns quedaba a tarefa de elixir o preceptor, aínda que o primeiro adoitaba ser elixido polo propio fundador; este debía pasar previamente un exame-oposición onde demostrase a súa capacidade e a súa preparación para facerse cargo desta escola que, por regra xeral, se levaba a cabo en Sigüenza, Guadalaxara ou en Toledo.

 

O preceptor adoitaba ser un clérigo da familia do fundador. A razón fundamental de que se preferise un sacerdote e non un segrar debíase a que os fundadores deixaban unha serie de mandas coa obrigación de dicir unha misa diaria ou, polo menos, unha serie de misas anuais pola súa alma.

- Ao preceptor adoitaba axudarlle un repetidor encargado de atender o alumnado nalgúns momentos do día ou en ausencia deste. Ambos estaban obrigados a vivir na localidade durante todo o curso. Para iso entregábaselles unha casa onde vivir e impartir as clases. Nalgunhas ocasións establecíase que na mesma casa vivisen os alumnos, coma se dun internado tratásese.

- A fundación dotábase de rendas suficientes para lle facer fronte ao pagamento dos gastos xerados, entre os que se atopaban os salarios do preceptor e do repetidor, o alimento dos estudantes internos, a compra de leña etc.

- Nalgunhas fundacións puxéronse as bases do que despois sería a inspección educativa, ao recoller entre as súas cláusulas fundacionais a vixilancia e o control relativos a que o alumnado recibise unha adecuada instrución, para o que se establecían visitas periódicas ás aulas.

- Ademais de ensinar Latín e outras materias, os estudantes recibían formación en doutrina cristiá, normalmente os sábados pola tarde, e eran obrigados a oír misa diaria e a rezar o rosario.

- En case todas as fundacións se estableceu que aqueles alumnos que acreditasen pobreza (os que eran considerados como pobres de solemnidade) non estaban obrigados a pagar cantidade ningunha por asistir ás clases; en cambio, si pagarían aqueles que tivesen unha capacidade económica suficiente na súa familia para facelo.

Gramática de Nebrija

 

 

Escolas que funcionaban na provincia de Guadalaxara en tempos de Cervantes

 

Localidade

Estudo de gramática

Escola

 

Colexios

 

Atienza

1269. Don Lope, bispo de Sigüenza, funciona principios do XVII

 

 

Auñón

1612. Bispo de Salona, don Diego da Calzada

 

 

Brihuega

1605-1611. Por alférez Juan García Barranco

 

 

Cifuentes

Gramática, principios século XVII

 

Colexio doncelas (1530)

El Casar

1616. Juan García Valdemora, bispo de Tui

 

 

Guadalaxara

Finais do século XV: concello 1578, Luís de Alcocer, chantre de Salamanca      

Municipal. Tras Concilio de Trento

Nenos da doutrina

Doncelas Piedade: Brianda de Mendoza (1524)    

Colexio das Virxes. Diego de Loaisa (1592-1594)       

 A Nosa Señora do Remedio, Pedro González de Mendoza (1568-1573)

Miedes

1601. Francisco de Semolinos

1599. Lucas González

 

Molina de Aragón

1499 (Reis Católicos confirman a que había desde o século XIV)

 

 

Sigüenza

1187: San Martín de Finojosa

1343: Gonzalo de Aguilar

Século XVI, tras Concilio de Trento

Colexio San Antonio Portaceli, 1476. Colexio San Martín, 1618

 

 

-  Ao quedar vacante a praza de preceptor era obrigatorio poñer edictos anunciando a nova “oposición”, polo menos con trinta días de antelación en todas as universidades máis próximas: Alcalá de Henares, Valladolid, Sigüenza e Burgo de Osma.

Tres modelos diferentes de escola de gramática: Guadalaxara, Sigüenza e Miedes

As escolas de gramática tiveron un gran protagonismo na actual provincia de Guadalaxara e foron numerosas as fundacións levadas a cabo durante a época cervantina. De todas elas ímonos centrar dunha maneira especial en tres, as de Guadalaxara, Sigüenza e Miedes, porque son modelos representativos do resto de escolas, cada unha cunhas connotacións especiais, xa que representan o modelo municipal, o do bispado e o dun fundador particular, respectivamente.

O modelo tipo de fundación municipal atopámolo na escola de gramática de Guadalaxara, onde constatamos a súa existencia desde finais do século XV; con todo, os problemas económicos do concello, que apenas si podía facerlle fronte ao pagamento dos preceptores permitiu que o chantre de Salamanca, Luis de Alcocer, refundase este estudo, en 1578, recollendo as disposicións tridentinas. A nova escola de gramática seguiu estando baixo o padroado do concello, pero experimentou uns cambios substanciais; en primeiro lugar, contará xa cun edificio dedicado a ser centro de ensino e residencia de estudantes, baixo a vixilancia directa do reitor; tratábase da propia casa do chantre situada xunto á actual praza de San Nicolás. Para o ensino dos alumnos estableceuse que o colexio contase con “tres generales para tres leçiones hordinarias…”(15) estes tres preceptores ensinábanlles gramática e latinidade aos alumnos divididos en tres clases diferentes, segundo os coñecementos recibidos: alumnos de maiores, de medianos e de menores; o preceptor de maiores lía, ademais, algunha lección de retórica.

Os gastos corrían a cargo do fundador e do concello, os cales actuaban como patróns; cada unha das partes implicadas comprometeuse a poñer en mans da escola unha determinada cantidade de bens, coa que se puidese facer fronte aos seus gastos de funcionamento (salarios de todas as persoas vinculadas ao estudo, alimentos e leña para o seu mantemento etc.). Con estes bens pagábase o salario dos catedráticos, consistente na entrega de certas cantidades de diñeiro e de trigo, ademais de apousento, comida e hábito para os colexiais. Ao concello competíalle a designación dos preceptores, aínda que a primeira elección correu a cargo do fundador. O procedemento para poder ser elixidos supoñía uns requisitos de obrigado cumprimento, como superar un exame-oposición ao que se chegaba despois de que a praza quedase vacante e se publicasen edictos para cubrila. Nestes establecíase a data e a hora na que se realizaría a oposición, que sería pública. O concello tamén nomeaba dous rexedores-comisarios encargados directamente de atender e resolver todo o concernente a este estudo.

Tras non poucas vicisitudes e problemas de todo tipo, a escola de gramática pasaría a mans dos xesuítas, en 1654, tras establecer estes a súa casa na cidade en 1631. 

Antiga igrexa e colexio xesuíta

 

A fundación da cátedra de gramática de Sigüenza é a única na provincia que ten como fundador e como patrón o bispo e cabido catedralicio seguntino; podémolo considerar como o modelo tipo dunha fundación dirixida por e para a formación do clero, así como aos estudantes que ían prepararse para seguir estudos eclesiásticos. Trátase, ademais, da primeira das fundacións dirixidas ao estudo de gramática e lóxica na provincia que tivo continuidade no tempo. Fundada inicialmente en 1187(16) polo bispo san Martín de Finojosa, foi refundada o 16 de maio de 1343 polo bispo Gonzalo de Aguilar (17), facendo realidade desta maneira o que xa viña propoñendo nos diversos concilios de Letrán e sínodos nacionais e provinciais. Ao mesmo tempo que o cabido potenciaba os estudos de gramática nesta cidade, prohibía expresamente que se abrisen outras escolas no resto de localidades deste bispado, polo que se pecharon, como consecuencia daquela prohibición, as de Atienza e de Molina de Aragón, fundadas no século XIII e XIV, respectivamente, aínda que se lles deu a posibilidade aos veciños destes arciprestados de que continuasen o estudo da gramática na escola seguntina, exceptuando os relixiosos, que o farían nos seus respectivos mosteiros. A pretensión inicial parece que non era outra que a de converter Sigüenza no centro educativo da diocese, feito que se viu completado cando nos anos seguintes se fundaron nesta cidade outros centros como a Universidade de San Antonio Portaceli (1476), o Colexio de San Martín (1618) ou o Seminario de San Bartolomeu (1651).

 

 

As disposicións do Concilio de Trento, recollidas polos diferentes bispos nas constitucións sinodais, marcan a pauta que se debe seguir en todo o concernente ao colexio de gramática. A liña para seguir marcábana os membros do cabido e, a diferenza das outras escolas da provincia, os destinatarios principais deste ensino foron os beneficiados da catedral, os mozos do coro e os seminaristas, aínda que tamén se admitían os estudantes da comarca. A idea principal foi que tanto os beneficiados como os prebendados ou os mozos do coro puidesen seguir os textos que se lían nas distintas celebracións, xa que era habitual que moitos deles non soubesen ler ao recibir estes o beneficio a unha idade moi temperá.

A fundación da escola de gramática de Miedes (1601) foi unha das máis importantes das que se levaron a cabo na provincia; esta formaba parte dunha fundación máis ampla, a coñecida como Arca da Misericordia, obra do clérigo Francisco de Semolinos e Morais, nacido na vila de Gascueña, e que foi cura-párroco de Miedes durante varios anos, ata a súa morte en 1602. Para levala a cabo solicitáronse do Papa Clemente VIII o breve e letras apostólicas (18) necesarias para a súa posta en marcha; así mesmo, pretendíase que tanto os curas de Miedes como de Gascueña se beneficiasen dela, nomeándoos como xuíces apostólicos conservadores desta fundación e para que interviñesen en todo o relacionado con ela.

Esta fundación responde a un dobre obxectivo; o primeiro, relacionado coa necesidade de lle dar continuidade a un proceso iniciado polo racioneiro da catedral de Sevilla, Lucas González, natural de Miedes quen, en 1599, fundara nesta mesma vila unha escola de primeiras letras, ao mesmo tempo que instituía e fundaba, tamén, o Colexio de Santa Xusta e Santa Rufina que por entón se estaba labrando na Universidade de Alcalá de Henares, para que neles estudasen “letras e sciencia” os naturais de Miedes. E, o segundo obxectivo, moi común a todas as fundacións educativas da época, ía dirixido á formación dos futuros membros da igrexa(19). Desta maneira, os alumnos que iniciasen estudos na escola de primeiras letras en Miedes tiñan a posibilidade de seguir primeiro os estudos de gramática na propia vila e, posteriormente, seguir estudando na Universidade de Alcalá; todo un cúmulo de intencións para aquela época.

Co fin de que esta memoria e a súa escola de gramática tivesen continuidade no tempo, ademais de contar coa lexitimidade que lle daba a obtención dos breves e bulas apostólicas papais, dotou esta fundación de bens suficientes para o seu mantemento, dispoñendo que os patróns (o cura de Miedes, a xustiza e o concello da vila) (20) tiñan a obrigación de aumentalos e de que estes nunca se vendesen nin alleasen. Coa particularidade de que nesta fundación os patróns serían os únicos que podían decidir sobre ela, deixando claro que o bispo non se entremetese en nada.

Antigo edificio onde estivo situada a escola de gramática

 

Sen dúbida que unha das cousas que destaca como feito diferencial con outras fundacións deste tipo é a facultade que se lle outorgou aos patróns para que puidesen decidir sobre a continuidade ou non do preceptor de gramática, coa condición de que se estimase que cometera algunha grave infracción ou que actuara en contra das constitucións fundacionais da cátedra. Estes reuníanse anualmente o día de san Francisco, 4 de outubro, co cura, a xustiza e concello e con toda a vila para ler o primeiro capítulo da fundación; na devandita reunión, se se consideraba que o preceptor non cumpría cos requisitos establecidos, procedíase ao seu despedimento e a poñer a outro no seu lugar. Esta decisión facíase por votación e, para que se votase en conciencia e sen temor, entregábanselle a cada un dos asistentes dúas cédulas, unha cun A (aprobado) e outra con R (reprobado). Cada un dos votantes, unha vez elixida a súa opción, dobraba a súa papeleta, dirixíase con ela ata a mesa onde estaban sentados os patróns e, unha vez alí, depositábana en dous vasos ou cántaros. Terminada a votación, contábanse os votos para comprobar se o preceptor fora aprobado ou reprobado. A continuación reuníanse os patróns, en segredo, e determinaban o que se debía de facer; no caso de que fose reprobado chamábase o preceptor, que era cominado a cambiar; o mesmo facían cando se descoidou no ler e escribir, entón era ameazado con que sería despedido no caso de que non o fixese así. Para iso contaba cun ano máis á fronte da escola e, se na votación seguinte era reprobado de novo, entón era despedido e sen ter dereito a apelación ningunha.

Conclusión

Os anos nos que viviu Cervantes foi un tempo, desde o punto de vista educativo, no que se abriron escolas de gramática en diversas localidades da provincia de Guadalaxara, que viñeron unirse ás xa existentes, nun claro desexo de facer realidade as disposicións tridentinas que así o aconsellaban. A súa influencia, especialmente, no mundo rural, foi notable, aínda que pronto se atoparon coa opinión en contra dos arbitristas, que se viu plasmada na pragmática de 1623 na que Filipe IV limitaba o seu número. Con todo, ata ese desgrazado momento vemos, por exemplo, que polas aulas da escola de gramática de Guadalaxara pasaran, ata a súa refundación en 1578, máis de 200 mozos e a de Miedes, ao pouco tempo da súa fundación, contaba con máis de trinta alumnos.

Por outra banda, os fundadores, especialmente os de orixe eclesiástica, tiveron moi claro desde un principio que o futuro destes nenos ía estar moi ligado ao acceso á carreira sacerdotal, por iso non escatimaron en medios, ata o punto de que algúns deles foron máis aló e xunto á fundación dunha escola de primeiras letras ou dunha escola de gramática fundaron un colexio maior nas cidades que contaban con universidade, como en Alcalá de Henares ou en Sigüenza, co fin de que os alumnos que asistían nas súas vilas a estas escolas tivesen despois a posibilidade de continuar o ensino superior nos devanditos colexios; desta maneira garantíase todo o proceso educativo desde a infancia ata finalizar os estudos universitarios.

 

 

 

Bibliografía: 

 

 

BARTOLOMÉ MARTÍNEZ, B. (1993). Historia de la educación en España y América: la educación en la España Moderna (siglos XVI-XVIII). Madrid.

DOMÍNGUEZ GARCÍA, J.M.(2010). Cátedras de gramática y educación en Galicia, siglos XVI y XVII. Educa Barrié.

GIL FERNÁNDEZ, L. et alii (2004). La cultura española en la Edad Moderna.

KAGAN, R. L. (1981). Universidad y sociedad en la España moderna. Madrid: Tecnos.

LAYNA SERRRANO, F. (1994). Historia de Guadalajara y sus Mendozas en los siglos XV y XVI. Tomo II, 2.ª edición. Guadalajara.

MARTÍN GARCÍA, A. (2009). “Marginación y educación en el León de la Edad Moderna”, en Estudios Humanísticos. Historia, 8.

NAVA RODRÍGUEZ, M.ª T. (2004). “La educación del pasado en la historiografía modernista actual”. Cuadernos de Historia Moderna. Anejos, III.

VÁZQUEZ CALVO, J. C. (2004). Historia de la educación pública de Extremadura en el Antiguo Régimen (siglos XVI, XVII y XVIII). Mérida: Junta de Extremadura, Consejería de Educación, Ciencia e Tecnoloxía, Secretaría Xeral de Educación.

 

NOTAS:

(1)BARTOLOMÉ MARTÍNEZ, B. (1992). Historia de la educación en España y América. La educación en la Hispania antigua y medieval. Fundación Santa María.

(2) Concilio de Trento. Sesión V, celebrada o 17 de xuño de 1546. Decreto sobre a reforma. Cap. I. Que se establezan cátedras de Sacra Escritura

(3) KAGAN, R. L. (1981). Universidad y sociedad en la España moderna. Madrid, p. 33.

(4) PARADINAS FUENTES, J. L. “Pasado, presente y futuro del modelo humanístico de educación”, Eikasia. Revista de Filosofía, ano II, 11 (xullo 2007), p. 151. (Dispoñible en http://www.revistadefilosofia.org).

(5) ADSI. Constituciones sinodales del obispado de Sigüenza que hizo, copiló y ordenó el ilustrísimo señor don fray Mateo de Burgos, obispo y señor de dicha ciudad. Las mandó imprimir el bispo de Sigüenza Fray Pedro de Tapia, Zaragoza, 1647.

(6) Este importante arbitrista estivo moi relacionado coa nosa provincia, xa que desde 1609 a 1616 foi cura párroco da vila de Cabanillas del Campo. MEJÍA ASENSIO, Anxo (1996). Cabanillas del Campo: el devenir de una villa castellana de los siglos s XVI al XVIII, pp. 77-79.

(7) VILLAR, Jean (ed.) (1074). Restauración política de España. Madrid: Instituto de Estudos Fiscais, p. 136.

(8) FERNÁNDEZ NAVARRETE, Pedro (1626). Conservación de monarquías y discursos políticos sobre la gran consulta que el Consejo hizo a don Felipe III. Madrid. 1626. Discursos XLVI e XLVII. Sobre este autor ver GOÑI GAZTAMBIDE, José. El licenciado Pedro Fernández Navarrete: su vida y sus obras (1564-1632).

(9) BARAT, Mercedes (1981). “Un texto arbitrista del siglo XVII: El memorial de Ángel Manrique”, en Cuadernos de historia moderna y contemporánea, núm. 2, pp. 105-125.

(10) MEJÍA ASENSIO, Ángel (2012). “La enseñanza de primeras letras en la ciudad de Guadalajara en el siglo XVI. Estado da cuestión”. XIII Encontro de Historiadores do Val do Henares, Guadalaxara.

(11) LAYNA SERRANO, Francisco (2010). Los conventos antiguos de Guadalajara, p. 255-282.

(12) LAYNA SERRANO, Francisco. Óp. cit., p. 352.

(13) Segundo unha copia do seu testamento que existía na Delegación de Facenda en Guadalaxara, de 1703, Luis de Lucena, quen faleceu en Roma en 1552, fundou unha biblioteca pública e con ela unha escola de filosofía, situada sobre a biblioteca. CATALINA GARCÍA, Juan (1899). Biblioteca de escritores de la provincia de Guadalajara, pp. 282-292. Outros autores que tratan este tema: HERRERA, CASADO, Antonio (1975). “La capilla de Luis de Lucena en Guadalajara. Revisión y estudio  iconográfico”, Wad-Al-Hayara, núm. 2, pp. 5-25; CAMPOS PALLARES, Liliana (2011). Luis de Lucena, humanista y médico julio III. A propósito de su testamento.

(14) MEJIA ASENSIO, Ángel (2013). “La enseñanza de  primeras letras y de gramática en la Edad Moderna: la provincia de Guadalajara”. Actas XI Jornadas de Investigación en Archivos de Castilla-La Mancha, Guadalaxara. (Dispoñible en http://www.s354988462.mialojamiento.es/arquivo-guadalajara/actas-XI-xornadas/#184).

(15) Concordia de la fundación del colegio de latinidad, Guadalajara, 5 de noviembre de 1578. AHPGU, Prot. 139. AGS. Consello Real. Atado 744-18.

(16) GONZÁLEZ RUIZ, Ramón (1996). “La escuela de Toledo durante el reinado de Alfonso VIII”, Actas del Congreso Internacional Conmemorativo del VIII Centenario de la Batalla de Alarcos, p. 177.

(17) MINGUELLA Y ARNEDO DE LAS MERCEDES, Fray Toribio (1912). Historia de la diócesis de Sigüenza y de sus obispos, vol. II, pp. 530-531.

(18) O breve está asinado por Decio Garrafa, nuncio da súa Santidade en España, en nome de Paulo V, Madrid, 14 de setembro de 1607. As letras apostólicas están asinadas polo mesmo nuncio, en Madrid, 18 de outubro de 1608. As súas copias, a petición do ldo. Juan López Herdeiro, en ADSI. ADSI. Atado 1606-1607, doc. 10.

(19) “(…) con comodidad sean enseñados los naturales de la gramática, prinçipio para las sciencias que en el dicho collegio an de oír, passar y profesar e para que puedan salir a otras universidades (…) e para que en su yglesia aya ministros que la sirban (…)”. ADSI. Copia do testamento asinado en Miedes, xoves, 15 de novembro de 1601. A copia leva data do 11 de xullo de 1605, asinado por Diego Ramírez.

(20) Os primeiros patróns foron o cura, Juan de Baranda; o señor da vila, como xustiza, Diego de Mendoza y de la Cerda, segundo marqués de Almenara, e como parte do concello, os seus alcaldes ordinarios, Pedro Trujillo de Peñaranda e Juan Sanz Bravo.

Sección: