Xosé Neira Vilas

Xosé Neira Vilas

"Son autenticamente labrego, vivo a 50 metros de onde nacín e ata os 16 anos practiquei todos os labores do campo, o que ocorre é que me gustaba estudar, primeiro naquela escoliña rural, despois Comercio e Contabilidade por correspondencia, á vez que traballaba levando as contas nun serradoiro. Pero a miña teima era estudar."
A súa cálida acollida é unha honra para a Revista Galega do Ensino e, máis aínda, cando estamos a elaborar o número 63 da nosa publicación, que ten como leitmotiv a historia do ensino en Galicia. Ninguén máis axeitado ca o recoñecido escritor para ilustrarnos sobre aqueles anos difíciles e tamén, por veces, extraordinarios e cheos de esperanza.

Entrevista realizada por Juan A. Granados

Fotografías cedidas por D. Xosé Neira Vilas

1) Don Xosé, o pasado 2011 cumpriuse o 50 aniversario da publicación de Memorias dun neno labrego. Coincidindo coa efeméride, a Consellería de Cultura, Educación e O. U. desenvolveu unha mostra itinerante que estivo a percorrer os centros educativos de Galicia. Hai pouco, tiven a ocasión de compartir con vostede un almorzo xunto ao profesorado do IES David Buján de Cambre (A Coruña), vino moi contento coa experiencia, alí escoiteille falar da importancia dalgúns manuscritos e pezas que forman parte da exposición. Podería ilustrar os nosos lectores sobre eses tesouros que acompañan esta iniciativa? 

Estou moi contento co resultado. O núcleo da mostra foi obra do deseñador Pepe Barro do Grupo Revisión. Pepe ideou un túnel de 6 metros de longo, onde se dispuxo material moi variado, desde fotografías de rapaces labregos da época de Balbino, fotos das diversas etapas da miña vida, en Bos Aires, en Cuba… Xunto a isto, hai elementos verdadeiramente interesantes, como un pano de mesa debuxado por Luís Seoane no transcurso dun xantar de despedida que nos fixeron á miña dona e a min en xuño de 1961, cando marchamos para Cuba. A este memorable almorzo  acudiron, xunto ao mestre Seoane, Isaac Díaz Pardo, Laxeiro, Rafael Dieste, Lorenzo Varela, Antonio Baltar…, é dicir, os máis sinalados persoeiros do exilio. Houbo tamén outros panos debuxados por Laxeiro e Díaz Pardo, pero o mellor conservado era o de Seoane porque se mantivo enmarcado. 

 
 
 

Na mostra poden atoparse tamén outros documentos relevantes, por exemplo, a carta escrita por Otero Pedrayo en 1961, na que me comunica que recibira Memorias dun neno labrego, así como outra de man de Isaac Díaz Pardo, escrita en 1968 para darme conta da edición da obra na súa editorial. Pepe e mais eu quixemos incluír algunha curiosidade máis, como a carta de chamada de 1948 que xestionara un parente meu para legalizar a miña entrada na Arxentina, e unha cédula consular de residente en Bos Aires de 1949. En fin, é unha mostra de toda a miña vida, que ata inclúe unha entrevista en vídeo coa Ulla de fondo. Estou, ademais, moi satisfeito do éxito que está a ter, percorrendo moitísimos colexios e institutos da xeografía galega: Celanova, Verín, Lugo, Pontevedra, Santiago de Compostela, Vigo, Lalín, Vila de Cruces etc. E seguirá.

2) Ao fío disto, como vive un autor curtido e de volta de moitas cousas unha homenaxe ao cincuenta aniversario de edición dun libro?

A verdade é que moi ben, moi satisfeito, non por min, senón polo seu significado para Galicia e a súa cultura, que é o que defendemos. Estou a vivir moitas homenaxes, de moi diferentes feituras. Por exemplo, en Lalín hai xa unha estatua do rapaz Balbino en granito feita pola escola de canteiros de Pontevedra, tamén unha rúa chamada Memorias dun neno labrego, algo que me fai moita ilusión. Despois, na orde académica, gustáronme moito os encontros de intelectuais ao redor da miña obra, o realizado pola UNED, en Lalín, e o que congregou na Facultade de Filoloxía de Santiago de Compostela ao máis celebrado da intelectualidade deste país: Ramón Villares, Xosé Luís Axeitos, Dolores Vilavedra, Víctor Freixanes, Henrique Monteagudo… Mesmo recibín unha sentida homenaxe das Escolas Católicas de Galicia, outra do meu concello, Vila de Cruces, etc.

3) Balbino hoxe xa non é un neno, nin sequera é labrego xa, é un intelectual recoñecido e académico da lingua. Variou moito a súa concepción das cousas do mundo? 

En fin, Balbino son eu e non o son. Son eu cando xoga, cando percorre a paisaxe do val do Ulla, cando traballa nas leiras. Pero non teño nada que ver co neno que lle tira pedras a outro rapaz ou escapa da casa, afortunadamente non.  

4) Máis aínda, como sería Balbino se tivese vostede que narrar a vida dun rapaz no rural galego do século XXI?

Moi diferente, claro. Balbino comía pan de boroa, vestía roupa remendada, acudía a aquela escoliña de nada só cando chovía e non había que traballar no campo, non tiña nin luz eléctrica. O Balbino de hoxe ten de todo: luz, televisión, internet, boas escolas, excursións cos colexios… Pero, ollo, está aínda por ver que sexa máis feliz. Téñase en conta que o Balbino da miña obra, todos os Balbinos de entón eran rapaces moi movidos, cunha vida intensa e moi rica; fabricaban os seus propios xoguetes, corrían ceibos todo o día, poñíanlles trampas aos coellos, pescaban no río e camiñaban, sobre todo, camiñaban. Hoxe case non andan, naquela época andar dez quilómetros para ir ao Entroido, ou a calquera outra festa, a unha feira, non era nada.  

5) Un aspecto verdadeiramente significativo desta mostra é a boa acollida que ten no alumnado galego. Pódolle dicir que unha filla miña de once anos está a ler Memorias e encántalle ese máxico fatalismo que envolve toda a obra. Hai, é sabido, libros que nacen con data de caducidade, non é o caso de Memorias que é un “libro con patas” que non deixa de camiñar entre xeracións. Desde o seu punto de vista, cales son as claves deste éxito?

 
 
 
 

Mire vostede, eu fun o primeiro sorprendido. Xa sabe que foi un libro escrito nun café de Bos Aires no transcurso do ano 1960. Una obra pensada para emigrantes, como lembranza dun mundo perdido que había que rescatar para a memoria colectiva. A miña sorpresa foi cando se publica en Galicia e se reedita ano tras ano e logo comezaron a interesarse por el desde Grenoble, Borgoña, Roma, Leipzig… e, xa ve, agora está editado en medio mundo, e ata se representou máis de duascentas veces en lingua maia na península mexicana do Iucatán .

6) No almorzo ao que fixen antes referencia, vostede falou das traducións da súa obra; eu, por exemplo, coñecía o seu paso polo chinés, o alemán, naturalmente o inglés, pero sorprendeume que mesmo se poida atopar en ucraíno. Isto contaba vostede que tiña que ver coa súa longa estadía en Cuba…

Si, foi polo interese amosado por un filólogo ucraíno que se chamaba Igor Ignatiev, que tamén traduciu a miña noveliña para nenos O espantallo amigo. Pero é algo case anecdótico, Memorias foi traducido a infinidade de idiomas, ao ruso, ao alemán, naturalmente ao inglés e ao francés, ao sueco, ao búlgaro, mesmo ao esperanto e está a selo ao xaponés. Tamén se publicou en castelán, asturiano, catalán e vasco. Por certo, que é unha obra traducida á lingua maia do Iucatán, que lle parece? Balbino expresándose na lingua precolombina… Isto, máis ca para min, é importante para Galicia e a súa riquísima lingua romance, hai moito sueco e moito alemán, poño por caso, que sabe da existencia da nosa lingua por Memorias dun neno labrego.

7) Como imaxina a recepción dunha obra tan enraizada na terra, nas mentes infantís de países tan afastados do noso? A min paréceme que hai obras que, sendo de temática moi local na aparencia, tratan asuntos universais, non é?

Xa dicía Tolstoi, “Se queres ser universal, fala da túa aldea”, e é moi certo, si. Lembro unha conversa co filólogo alemán Klaus Bochmann, na que eu me preguntaba que interese poderían ter as desventuras do neno Balbino para un urbanita de Leizipg ou de Berlín, e o profesor respondeume que si, que tiña interese porque era parte do acervo cultural europeo, é a crónica dunha época que a todos nos interesa. 

8) E falando de asuntos universais, vostede na súa obra e na proximidade é un home moi dado ao humor, ese humor liberador que tan literario resulta…

Certamente, son persoa de humor na vida cotiá. Non tanto na literatura, eu sempre procuro relatar as cousas como son e a vida ten moito máis de dramático ca de cómico. Eu falo, sobre todo, de dous mundos doutra época: a Galicia rural e a Galicia da emigración, elementos duros e vitais, non precisamente alegres. Fóra diso, eu sempre digo que hai que rir algo cada día e cantar algo cada día e, desde logo, co paso do tempo, divírteme tamén cultivar o humor literario de cando en vez, como fixen no semanario Palante e na revista Bohemia, en Cuba. Vai de acordo coa miña personalidade. Os temas das miñas novelas e dos meus libros de contos simplemente son testemuños da realidade galega de ambas as orelas do Atlántico. 

9)  Foi vostede fillo de labregos, criouse na comarca da Ulla, todo iso é ben coñecido, pero xunto con esas raíces ten que haber outras derivadas das primeiras lecturas, dalgunha conversa, dalgún mestre…

Son autenticamente labrego, vivo a 50 metros de onde nacín e ata os 16 anos practiquei todos os labores do campo, o que ocorre é que me gustaba estudar, primeiro naquela escoliña rural, despois Comercio e Contabilidade por correspondencia, á vez que traballaba levando as contas nun serradoiro. Pero a miña teima era estudar. Procurei traballo en cidades galegas e ata en Madrid, calquera ocupación, para traballar de día e estudar pola noite. Pero nada. Entón decidín emigrar. En Bos Aires fixen diversos traballos. Finalmente, desempeñeime como contable nunha casa importadora de madeiras. Pola noite estudei primeiro Técnicas Administrativas, fun logo a un conservatorio de música, e finalmente fixen a carreira de Xornalismo.   

En canto a lecturas, lía o pouco que podía conseguir. Logo comecei a pedir libros contra reembolso. En Bos Aires xa lía de todo.

10)  E xa que falamos de rapaces protagonistas, hai que dicir que unha parte notabilísima da súa produción literaria ten vinculación co mundo máxico da infancia, achegas moi específicas como Espantallo amigo (1971), O cabaliño de buxo (1971), A marela Tarabela (1974), Cantarolas (1975), Contos vellos pra rapaces novos (1983) ou Chegan os forasteiros (1993). É a infancia a patria do home?

Aclarando que teño tamén moita literatura para adultos, penso como Rainer Maria Rilke que, efectivamente, a patria é a infancia. Pero pense que a literatura para nenos é moi recente, non ten máis de 60 anos. Os irmáns Grimm, Hans Christian Andersen non escribiron para nenos, foi a infancia quen se apropiou da súa literatura. É o mesmo que ocorreu con Platero y yo, Juan Ramón foi o primeiro sorprendido de que a súa obra fose asimilada á literatura infantil. Galicia non foi unha excepción niso, fun eu quen lle recordou a Francisco Fernández del Riego que o que facían en Galaxia estaba moi ben, pero que non tiñan ni un só título de literatura infantil. Nada para nenos escrito en galego, e home –díxenlle– se non afacemos as persoas a que lean en galego desde a infancia, non van comezar cando sexan adultas. Pouco despois, Galaxia editaría as súas dúas primeiras obras desas características, traducidas, por certo, do catalán. Titulábanse O abeto valente e O globo de papel.

11) As ilustracións de Memorias dun neno labrego son da autoría de Isaac Díaz Pardo, recentemente finado. Un home que, pola súa obra, personalidade e coherencia, resultou imprescindible para a cultura e a industria galega. Ben sei que en moitas ocasións, mesmo na Arxentina, compartiron vivencias, soños e ata restaurante. O outro día escoiteille falar daquela humildade tan súa, marca da casa, que fai a súa memoria aínda máis grande. Hai pouco, lin un excelente obituario escrito polo fotoxornalista Vitor Mejuto, no que reflectía unha anécdota do mestre que o define extraordinariamente. Falando da creación xunto a Luís Seoane do Laboratorio de Formas, Isaac definía deste xeito o seu propio e titánico labor: «Luis Seoane poñía as ideas, eu facía os cacharriños». Incrible ata o final, non lle parece?

Mire, en 1994, cando foi a celebración do ano das Letras Galegas dedicado a Luís Seoane, escribín que Luís fora un xenio creativo, o grande inspirador, xunto ao propio Isaac, do Laboratorio de Formas de Galicia e de tantos outros proxectos, pero que aquilo non tería resultado sen a forza e o empuxe de Díaz Pardo. Deille a ler aquel texto e protestou moito;  “non poñas iso!”, dicíame, coa súa natural humildade, pero eu, insistín, e así o fixen constar no libro de Fotobiografía, editado por Xerais. 

Era un home excepcional, un creador extraordinario, foi moitas cousas, un home total, pense que mesmo ideou e fixo construír as patentes das máquinas que precisaba para traballar na cerámica, creounas da nada. Idear non é suficiente, hai que converter a idea en realidade. Neste sentido, xa dicía Antón Vilar Ponte que calquera acción vale máis ca un pensamento por moi bo que sexa. 

Cando Isaac traballaba nas súas cerámicas en Magdalena, a 108 quilómetros de Bos Aires, onde tiña establecida a industria por razóns fiscais, adoitaba visitar de vez en cando a capital e ás veces viña á miña casa no barrio de Pueyrredón. Iamos xuntos, con Anisia e algunhas veces tamén con Mimina, a súa muller, comer pejerrey, un saboroso peixe de río, a un restaurante próximo. 

Querido mestre, moitas grazas pola súa acollida.

Sección: