Gonzalo Xosé Francisco da Rocha

Introdución

O desenvolvemento da personalidade do adolescente é paralela aos cambios físicos. Estase cimentando a adultez. Un renacemento do individuo á madurez co balance da etapa anterior e a validación procedente para o futuro que comeza coa edificación do «eu» da identidade individual. Comeza a consciencia e a conciencia particular cara a un relato —unha historia— da existencia que inclúe un concepto de si mesmo, do comportamento na interrelación grupal que acada o ético e o moral e implica un «autocoñecemento» cos mesmos vimbios cognitivos citados que permiten a modelaxe durante a experiencia relacional.

É nas relacións sociais cos seus iguais nas que se desenvolve a personalidade coa validación propia e allea; esta última, hipertrofiada pola superlativa necesidade de aceptación e integración no grupo como membro válido mentres a familia vai perdendo esa función temporalmente en función do modelo parental doméstico (ausente, con autoridade, autoritario) sen que a demanda de afecto diminúa. Só adopta outras modalidades axeitadas ao intenso transo físico e intelectual que sucede na adolescencia.

No ámbito do grupo-aula vaise xogar ao longo do curso un proceso indisociable da vida mesma que hai que coidar, atender e impulsar. A titoría acada o cumio da súa misión con vocación profesional.

Descrición da praxe no segundo e terceiro trimestres do curso

1. Comezando o segundo trimestre, procédese a unha autaoavaliación do período da primeira avaliación con cuestións abertas como: o curso resúltame... porque...; as materias que máis me gustan son... porque...; as materias que máis me gustan son... porque...; teño problemas coa materia... porque...; para solucionar os problemas nesa materia hai que...; o ambiente entre os compañeiros/as é...; o ambiente co profesorado é...; durante esta primeira avaliación o meu traballo foi...; para a segunda avaliación penso que...; eu suxeriríalle ao profesor que...

A continuación, unha escolma das valoracións:

(2012/13) Foi un pouco frouxo/Penso que teño que me concentrar máis. Normaliño, puiden ter feito máis/Vou traballar máis. Aprobei todo/Aplicarme máis e preguntarlle dúbidas ao profesor. Foi algo baixo/Pensar en positivo e que as vou entender, non desde un principio decidirme por non entendelas.

(2013/14) Difícil por problemas familiares/Vou ir a mellor. Difícil porque non lle dou collido o ritmo/Vou traballar máis. Moi baixo ou case nada porque non me dei posto a estudar/Vou intentar aprobar todo. Difícil porque teño materias pendentes/Intentarei traballar e estudar máis.

(2014/15) Bastante satisfactorio, xa que me esforcei e só me quedou unha materia/Podo recuperar a pendente e aprobar todo. Horrible/Vou facer un bo horario e cumprilo coa axuda da miña nai xa que eu soa non dou. Creo que foi algo escaso/Mellorarei o tempo de estudo. Un pouco escaso/Non meterme un enchente os últimos tres días. Estou bastante contento co meu traballo/Voume esforzar moito máis.

(2015/16) Foi bo en xeral/Máis esforzo e traballar día a día. Frouxo, sempre me custa máis a primeira avaliación/Seguir adiante e a ver que ocorre e dou mellorado. Regular, non me esforcei moito/Teño que estudar máis. Foi bastante bo con algunhas excepcións/Debo esforzarme máis nas materias que me custaron. Precísoo para poder aprobar/Estudar algo máis. Bastante bo/Teño que centrarme máis.

(2016/17) Moi pouco, esforceime, pero non o suficiente/Estudar e repasar máis. Traballei diariamente, pero ao mellor non o suficiente/Cun pouco máis pode que suspenda menos. O meu traballo foi axeitado, esforceime e traballei/Teño que seguir co esforzo para conseguir bos resultados. Normal, sen angustiarme demasiado, pero estudando sen deterse/Podo subir un pouco máis as notas se lle dedico un pouco máis de tempo ás materias que máis me custan.

Ao longo dos anos, a experiencia confirma que o alumnado responde cun grao de sinceridade máximo, acorde coas necesidades de ser atendido emocionalmente. Esta información cobra aínda máis valor cando acode a familia —as nais son a inmensa maioría— interesarse polo avance educativo dos fillos.

2. O procedemento de entrevista coa familia comeza co acordo dunha data, a necesidade de recadar a información por escrito de todo o profesorado, a impresión de fichas particulares das materias, entrega e recollida posterior. Aproximadamente, unha semana para reunir os informes. Logo a entrevista. En casos de necesidade extraordinaria disponse o tempo que sexa necesario no momento que se puidese habilitar. O obxectivo é que a entrevista teña unha calidade axeitada.

Para os cursos estudados, a asistencia da familia ao centro dá os seguintes resultados, nos que o primeiro valor é o de familias que asistiron, á marxe do número de entrevistas que tiveron, e o segundo valor é o das familias que nunca asistiron. A valoración sobre estes aspectos xa foi motivo dunha colaboración específica en Eduga 78 (2019).

(2012/13) 19 alumnos, 15/4.

(2013/14) 18 alumnos, 8/10.

(2014/15) 29 alumnos, 21/8.

(2015/16) 20 alumnos, 16/4.

(2016/17) 28 alumnos, 18/10.

A entrevista culmina o establecemento dunhas canles de comunicación cordiais para impulsar a acción titorial ao éxito, por iso o titor debe pór en práctica as destrezas emocionais necesarias para facilitar o intercambio de información en beneficio do alumnado. A familia agradece o acompañamento desde o centro educativo e o titor é a voz e expresión dese acompañamento. A prudencia e discreción deben estar presentes no manexo da información dada e recibida. A excelencia profesional comeza así, coa consideración da escoita activa que non elude a transmisión da información con veracidade, de xeito que se comprenda e coas maneiras axeitadas a un trato de respecto e afecto. As mostras de dispoñibilidade inherentes a un funcionario público en atención á cidadanía son especialmente valoradas.

Ademais da lectura dos informes específicos de cada materia recollidos polo titor, a familia recibe, en primeiro lugar, a copia das tres fichas elaboradas pola alumna ou alumno neste período: a de información inicial, a de técnicas de estudo e a de planificación horaria para valorar que opina o alumno deste curso. Na casa deben coñecer as respostas e actitudes dos fillos e fillas diante da educación e, ademais, deben establecer un diálogo fluído e franco sobre a súa formación, tendo en conta as súas preferencias e aptitudes. Cando a familia encontra unha titoría eficaz, recoñécea e a implicación aumenta. A tres bandas, compártese a información do profesorado e do titor, dos proxenitores ou custodios legais e do alumnado compartindo aspectos da situación familiar que poden repercutir no proceso educativo, o seguimento dos procesos de ensino-aprendizaxe para detectar as dificultades e necesidades especiais co gallo de procurar as respostas axeitadas mesmo por medio de adaptacións pertinentes, facilitar a integración do alumnado no grupo e fomentar a súa participación nas actividades do centro, orientar o alumnado no seu proceso formativo, informar o profesorado das características e problemas específicos, favorecer o proceso de maduración vocacional sobre as súas posibilidades académicas e profesionais, en definitiva, o establecido na lexislación correspondente (Decreto 324/1996).

A entrevista sempre rematará coa disposición a un próximo encontro segundo as necesidades co compromiso do profesor-titor a tomar a iniciativa no caso de que as circunstancias o demanden. Así abrolla a aprobación familiar da tarefa profesional e humana realizada polo profesor-titor grazas tamén á información que chega aos fogares da filosofía de traballo nas sesións de titoría co alumnado.

Táboa I: Frecuencia mensual de entrevistas coa familia

Táboa II. Frecuencia trimestral de entrevistas coa familia

A análise das táboas amosa como o segundo trimestre acumula as reunións coas familias, aínda que hai un grupo (2012/13) do «último momento» que presenta unha distorsión dos valores xerais. Os encontros xa á fin da cada trimestre ou xa á fin do curso non son útiles por coincidir cos procesos avaliadores, os de máxima esixencia tamén para o alumnado e que, ás veces, só suman presión nun momento xa de por si ansioso. A distribución é regular ao longo do curso, salvo o caso do grupo 2013/14, que amosa un total de visitas moi baixo en comparación cos resultados semellantes dos outros. O grupo 2014/15 amosa un máximo de reunións xusto no medio do curso. Os seus resultados académicos foron óptimos. Certamente, cada grupo de alumnos acaba conformando un «sistema planetario» con movementos de rotación e translación propios que hai que observar, estudar e tratar ao xeito en atención á diversidade.

3. No segundo e terceiro trimestres é o tempo no que os proxectos titoriais poden ser desenvolvidos cun grao de implicación no grupo-aula segundo as súas capacidades e as súas necesidades. Calquera das colaboracións publicadas en EDUGA amosa como cada curso houbo unha cuestión que motivou unha tarefa para tratar de lles dar resposta ás ansias e necesidades do alumnado durante esa sesión presencial cada semana. O curso 2013/14 merece especial atención.

3.1. O grupo presentaba un alto número de materias pendentes de cursos previos, escasa motivación, casos de absentismo escolar e incluso condutas disruptivas. Con respecto á implicación das familias, ao longo do curso, só oito das 18 familias solicitaron a entrevista co titor, das cales tres repetiron a visita por segunda vez. Houbo que iniciar o procedemento de absentismo escolar con catro alumnos/as por reiteradas faltas de asistencia. Certamente, as expectativas xeradas con respecto aos estudos dos fillos condiciona de maneira determinante o futuro e confirma o fogar como inicial ámbito educativo.

3.2. Co citado grupo de alumnas e alumnos, e debido ao número de materias pendentes xunto cunha escasa motivación, desenvólvese un programa de «economía de fichas» con tres equipos —«traíñas»— que deben motivar o traballo individual e colectivo, pois cada alumna/o forma parte dun equipo con obxectivos comúns semellantes aos tripulantes desa embarcación deportiva. Como criterios de consecución de logros, ademais dos recollidos na programación, fíxanse aqueles que a lexislación estipula como obrigas do alumnado, debidamente adaptados nos seguintes parámetros: puntualidade, conservación material, convivencia, esforzo, actividades, exames e traballos.

A experiencia foi positiva, pois todo o grupo-aula foi mellorando nos aspectos mencionados de maneira xeneralizada, á marxe de valores numéricos específicos, pois o obxectivo era reforzar a motivación a curto prazo e intensificar o hábito diario, aproveitando o símil deportivo tan próximo á súa realidade cotiá. A normalización nas actitudes do grupo foi tan efectiva que o programa de economía de fichas foi innecesario na última avaliación, debido ao éxito na asunción das obrigas do alumnado estipuladas como obxectivo que había que cumprir. A medida que avanzou o curso foron diminuíndo as comparecencias diante da xefatura de estudos e os resultados académicos foron mellorando.

Por medio dunha comunicación escrita, volvéronse demandar informes:

Achegándonos á metade do curso escolar, solicito información sobre o progreso do grupo de titoría, tendo en conta as súas particularidades —alto número de materias pendentes e baixa motivación—. O obxectivo. A partir do diagnóstico, é a toma de decisións. Grazas.

E logo, unha nova comunicación xeral que argumentaba que:

na recente sesión da segunda avaliación tivemos a oportunidade de constatar o progreso que están experimentando os alumnos (...). Polo tanto, durante a derradeira avaliación, o interese que amosaron pola actividade extraescolar (...) a Ferrol, pode axudar como motivación e implicación do grupo. Non deixedes de aproveitar esa circunstancia para animalos a acadar mellores resultados. Deles depende esa actividade. Calquera aspecto de rendemento individual ou colectivo non deixedes de comunicarmo, mellor por escrito, para que a titoría poida transmitir de inmediato todo aquilo que sirva para o fin proposto. Grazas.

3.3. Especialmente neste caso, as actividades de titoría presencial trataron aqueles aspectos que levan á mellora da autoestima e motivación segundo a fórmula que establece unha relación entre a esperanza de éxito (son capaz?, é fácil?) e o valor intrínseco (é útil?), e que inclúe elementos tan importantes como o impulso (gusto, vocación), o hábito (constancia de traballo) e os incentivos (resultados e utilidades). Nese sentido foi crucial a charla-conferencia «A implicación, fonte de satisfacción persoal», cunha exposición audiovisual da dilatada experiencia de vida a bordo de diversos buques de Jesús Piñeiro, conferenciante escollido para reflexionar sobre a preparación á inserción laboral e tamén vital de maneira satisfactoria, pois tal e como argumenta Santiago Ávila na súa obra La gestión emocional, o individuo non pode desligar eses diversos ámbitos e debe integrar as cuestións persoais, familiares e profesionais nun todo común rexido polos mesmos principios éticos. Se Santiago Ávila utiliza a película Master and Commander para exemplificar a bordo do buque —metáfora da sociedade en acción— a necesidade da implicación na tarefa ben feita, Jesús Piñeiro expón circunstancias sobre a súa experiencia a bordo da goleta-escola Arosa, así como noutros buques. Non só, pois a longa práctica deportiva e o seu palmarés invitan a deducir a implicación, o esforzo e a constancia.

O alumnado traballa na aula sobre contidos das películas Tormenta branca e A forza do vento que abordan o talento, a convivencia, o esforzo e as aprendizaxes vitais nun buque-escola e nunha regata deportiva, respectivamente. No mes de marzo, desenvólvese unha primeira charla conferencia que houbo que ampliar a unha segunda debido ao interese que xerou. Nese mesmo sentido, o sociólogo e pensador Zygmunt Bauman argumenta en «Sobre la educación en un mundo líquido» que unha das manifestacións da felicidade deriva da «tarefa (traballo, empresa) ben feita (realizada, conseguida)» nunha sociedade, a industrial e postindustrial, na que o oficio segue a ser un dos factores principais de identidade persoal. Un ben que beneficia o individuo protagonista e tamén os demais, pois as consecuencias repercuten na sociedade.

A continuación, a avaliación feita polo alumnado: Gustoume moito como un rapaz de Rábade acaba embarcado en Cádiz con só 16 anos e logra saír adiante. Moi interesante porque vimos temas que me poden servir para un futuro e para aprender a ser persoa. Explicou a experiencia da vida e que, se che gusta algo, tes que facer todo o posible por cumprilo. A vida deste señor resúltame interesante porque non é alguén famoso, é un señor corrente. Si, porque nos contou como aventurou a súa vida arriscándose en facer o que quería sen ter ningunha seguridade de que lle puidese ir ben. Si, porque demostrou que no traballo tamén hai tempo para pasalo ben e que o compañeirismo é importante no traballo. Si, porque nos contou a vida dunha persoa que conseguiu un montón de logros persoais coa forza da perseveranza. O traballo en grupo, todos tiñan que ser un. Alí eran unha familia co grupo de traballo. Cando comezou a citar as felicitacións dos seus compañeiros. A importancia que lle dá ao traballo en equipo e á constancia. A idea do deporte para unir o grupo de traballo. As cousas que fixo sen esperar nada a cambio, só pola súa satisfacción. A naturalidade e humildade coa que explicaba a súa carreira profesional.

3.4. A actitude do alumnado con respecto ao contorno mellorou considerablemente. Eles mesmos o avalían así: Ben, porque as películas axudaban a mellorar o funcionamento e a conciencia da clase. O traballo de titoría gustoume moito porque vimos diversas películas entretidas e interesantes que tiñan unha lección boa. O traballo de titoría foi moi completo e de axuda para os estudos do conxunto da clase. Gustoume porque recibimos moitos textos para axudar nos estudos e animar a seguir. A conferencia foi un detalle máis. O mellor, ver as películas porque nos sentiamos identificados coas personaxes e melloramos moito como grupo e tamén no referente aos estudos. Pareceume moi ben porque aprendes moitas cousas e a relacionarte cos compañeiros e a loitar polo que queres. Todos os temas que tratamos tiñan unha lección para a vida, mundo laboral etc. e dalgunha maneira preparábannos para futuras reaccións ou comportamentos que temos que respectar aínda que non fosen do noso agrado.

Tanto Santiago Ávila coma Jesús Piñeiro comparten a crenza na disciplina como unha actitude que nas aulas, e segundo o lexislado na Lei orgánica de educación de 2006, na disposición final primeira sobre os deberes das alumnas e alumnos, confirmado na nova Lei orgánica de educación de 2020 e na Lei de ámbito galego 4/2011, de convivencia e participación da comunidade educativa, debe ser entendida como actitude de autodisciplina no estudo. O fin último é que o entusiasmo, tanto no sentido de ánimo diante da tarefa coma de ledicia ao vela realizada, abrolle por medio da implicación, a mesma que se trata de potenciar co programa de economía de fichas, de maneira que elementos propios do lúdico, do xogo entren no proceso de aprendizaxe con especial importancia nun alumnado pouco motivado. A alcumada «gamificación» pretende aproveitar a «enerxía lúdica» das persoas para conseguir unha determinada meta. Autores como Kevin Werbach e Dan Hunter entenden que eses programas de «gamificación» incentivan e estimulan a implicación e participación convertendo os educandos en protagonistas destacados xunto a un docente que actúa como guía no sentido establecido polo construtivismo. A proposta xira entón arredor da idea de mellorar, de superar o punto de partida para avanzar coa satisfacción inherente. O logro, aínda que pequeno, é practicamente inmediato e alimenta a constancia. Os 18 alumnos e alumnas comezaron con 39 materias pendentes. Na primeira avaliación, as cualificacións insuficientes sumaban 66, que descenderon a 54 na segunda avaliación. Na avaliación final de xuño, quedaron en 38 materias suspensas e 14 pendentes.

O fin último é, máis aló dos obxectivos para o curso, a satisfacción do individuo, e o conferenciante Jesús Piñeiro coincide con Santiago Ávila na idea de que non resulta doado atopar a misión da vida propia e só a constancia por atopar e fortalecer os talentos individuais, por medio do esforzo e a implicación, pode levar a esa satisfacción que frutifica nun legado material, pero tamén espiritual. O galardón final foi, no mes de xuño, unha visita ao Museo da Construción Naval —Exponav— no arsenal naval de Ferrol guiados polo conferenciante.

4. Para todos os cursos, tras a segunda avaliación, unha nova enquisa de autoavaliación valora os logros acadados e os retos cara á fin do curso. Algúns son desenvolvidos en «Cuatro palabras para el último minuto» e «Estoy bloqueado» en La Voz de la Escuela (04-06-2014) e (22-05-2019), respectivamente.

Así responderon á cuestión «Na segunda avaliación o meu traballo foi.../Para a terceira penso que...»:

(2012-13) O meu traballo foi máis duro ca na primeira/Teño que estudar forte porque é a derradeira. Bastante bo/Teño que centrarme no que se ma dá peor. Menos que na primeira avaliación/Conseguirei uns mellores resultados. Bastante ben, pois esforceime máis ca na anterior e dediquei máis tempo a cada materia/Manter un nivel semellante e incluso estudar máis e mellor algunhas materias ás que lles dediquei menos tempo.

(2013-14) Foi mellor que na anterior e porteime mellor/Só me van quedar tres materias. Moito mellor ca na primeira porque asistín a case todas as clases/Vou traballar máis. Pouco, en parte porque estou máis pendente doutras cousas/Debería traballar máis e xa lle pedín axuda a algún compañeiro. Moito mellor ca na primeira porque me estou esforzando máis/Penso que vou dar conseguido aprobar todo se sigo nesta dinámica.

(2014/15) Subín nalgunhas, pero tamén me quedaron dúas aínda que na clase faga os exercicios e teña un comportamento axeitado/O meu traballo ten que ser o máximo para acadar o título. Moito máis duro ca na primeira/Non me quedan apenas forzas para estudar, pero hai que sacalas adiante. Falo un pouco na clase, pero estou intentando cambiar iso/Teño que pedirme máis a min mesmo, non poñer escusas.

(2015/16) Algo frouxo/Teño que apertar moito máis. Medio/Voume esforzar ao cento por cento para pasar de curso. Foi bo, xa que me esforcei/Podo seguir sacando as mesmas notas se me sigo esforzando coma ata agora. Mellorable/Debería mellorar o comportamento e traballar máis na clase. Máis contundente que o da primeira/Debería esforzarme máis porque sempre se pode mellorar un pouco.

(2016/17) Bo/Vai saír mellor porque penso dar o mellor de min. Bo, pero non o suficiente/Estarei moito máis concentrado e vaime ir mellor. Menos ca na primeira e con mellores resultados/Debo facer un último esforzo para subir as notas. O suficiente/Vaime resultar máis difícil porque hai menos tempo e moitos exames.

Conclusión

En todo o proceso a titoría foi concibida como a función do docente en cuestións de índole actitudinal complementarias á instrución. Con esta ampliación, o profesor vai alén da súa tarefa básica de ensinanza para se converter en educador. O titor acumula múltiples funcións que o configuran como coordinador do equipo de profesores con quen comparte a docencia do grupo e como líder do propio grupo de alumnas e alumnos, no sentido de condutor ou catalizador de inquietudes e depositario de confianza.

Diante da falta de expectativas de realización persoal e laboral das novas xeracións na actual situación, máis de dúas terceiras partes da mocidade amosan un baixo compromiso e implicación en calquera tarefa xa sexa individual ou colectiva, polo que parece imprescindible a motivación e implicación como ingredientes esenciais. Ademais da meta ou obxectivo que cómpre conseguir, que xeralmente os adolescentes sitúan demasiado lonxe, está o camiño que hai que percorrer, a finalidade concreta no presente e, segundo os expertos, a flexibilidade na consecución dos obxectivos vai parella a unha meta ou obxectivo claro desde o principio. En definitiva, «obxectivo claro, elaboración flexible» e adaptada á creatividade e secuencia do individuo. Da mesma maneira, o traballo na aula debe respectar as maneiras de cada alumno, pero coa clara referencia do obxectivo marcado no que os participantes deben sentirse identificados na empresa individual e colectiva.

A mellor ensinanza é o exemplo. Todos lembramos docentes cunha ilusión perdurable na nosa vida que seguen rexendo no código profesional. Quero dedicar este traballo a Gloria Conde e Carmen Lema (EXB e BUP, respectivamente) educadoras con alta sensibilidade humana, orientadoras da singradura, estrelas luminosas identificadas coa «Oración da mestra» de Gabriela Mistral.