Tomando como punto de partida o exposto con anterioridade e unha vez delimitados os contextos de referencia, propuxemos para a presente investigación/acción dous obxectivos de carácter global:

1. Coñecer e comprender o uso que o alumnado de secundaria fai ou pode facer das tecnoloxías da información e da comunicación, en concreto dos WhatsApps. Como, cando, por que e para que os utilizan, con que frecuencia o fan e o que significan na súa vida ordinaria, así como a influencia que exercen nas relacións interpersoais.

2. Analizar os aspectos afectivos e o comportamento do estudantado coa utilización dos sistemas de comunicación a través do teléfono móbil intelixente.

Estes dous obxectivos xerais levaríannos a outros máis específicos:

- Ter un coñecemento das prácticas de uso cotián da poboación adolescente en relación cos smartphones.

- Describir a nova cultura dos WhatsApps, así como as súas repercusións comunicativas.

- Expoñer a necesidade dun cambio de tendencia en canto ao uso abusivo do teléfono celular intelixente no contexto socioeducativo e familiar.  

- Propoñer accións preventivas e de sensibilización ante posibles situacións problemáticas que se poidan producir coa utilización comunicativa dos WhatsApps.

Neste apartado aproveitáronse todas as oportunidades profesionais para facer unha intervención global nos centros, servíndonos de distintos paradigmas e dun pluralismo metodolóxico. O estudo inclúe dúas partes básicas que, non obstante, se interrelacionan entre si: unha parte teórica e unha parte empírica, admitindo o principio de complementariedade entre a investigación cuantitativa e a cualitativa. Así, unha parte do traballo inclúe aspectos relativos ao marco teórico conceptual partindo da reflexión sobre a práctica profesional e dunha breve análise de contido de artigos xornalísticos. A outra parte responde á análise de investigación cuantitativa de datos e as súas correspondentes apreciacións cualitativas, optando polo método descritivo e un estudo de enquisa. Da mesma maneira, aproveitáronse suxestións sacadas de diversas entrevistas e reunións con profesores e membros de equipos directivos nos institutos, centros integrados de formación profesional, centros públicos integrados e colexios privados.

Debido ao noso campo de intervención e actividade profesional –desde o Equipo de Orientación Específico–, á hora de elaborar o deseño do estudo empírico para obter datos cuantitativos, tomouse como referencia a poboación de usuarios do teléfono móbil intelixente, formada polos alumnos e alumnas do sistema educativo galego de educación secundaria obrigatoria, bacharelato e formación profesional de grao medio, seleccionando a mostra a través dos datos estatísticos de mozos e mozas con idades comprendidas entre os 15 e os 19 ou máis anos, en centros públicos e privados da provincia de Pontevedra. Estes alumnos e alumnas pertencían aos cursos de cuarto da ESO, primeiro e segundo de bacharelato e primeiro e segundo ciclos formativos de grao medio, durante o último trimestre do ano académico 2012/13 e no primeiro cuadrimestre do presente curso 2013/14.

En todo momento se intentou evitar certas datas para o alumnado que cursaba segundo de bacharelato (sobre todo os meses de abril e maio, cando están centrados nas PAU). Da mesma maneira, tivemos en conta os trimestres nos que o alumnado de segundo de FP de grao medio tiña que cursar o módulo de FCT (a gran maioría no último trimestre do curso académico).

RESUMO DA FICHA TÉCNICA

- Para este traballo obxecto da investigación/acción que pretendiamos desenvolver, partimos, pois, dos parámetros dunha poboación baseada no alumnado de réxime xeral/ordinario, na provincia de Pontevedra, pertencente aos cursos de ESO, FP e bacharelato citados con anterioridade.

- Tipo de enquisa: enquisa persoal con cuestionario estruturado, anónimo e confidencial.

- Tamaño da mostra do alumnado: 682 cuestionarios recollidos no conxunto da provincia (344 mulleres e 338 homes). Distribución en tres submostras de 226 cuestionarios para os alumnos de cuarto da ESO, 144 para primeiro de bacharelato, 195 para segundo de bacharelato e 117 para os alumnos da FP de grao medio. O 78 % deste alumnado pertence a centros públicos (IES, CPI e CIFP) e o 22 % restante corresponde a centros privados concertados (CPR).

- Datas de aplicación e recollida de datos, os mesmos días de intervención nos centros, ao longo dos meses de abril, maio, xuño, setembro, outubro, novembro e decembro de 2013.

En relación co traballo de campo, para a aplicación de cuestionarios e a recollida de datos, contouse coa colaboración voluntaria dos centros participantes (profesores titores, de área ou orientadores), partindo da información para consentimento e logo da petición de permiso e autorización dos equipos directivos. Procuraron aproveitarse as horas de titoría –en cuarto da ESO– e as aulas con profesores de garda por substitución de ausencias –en BACH e FP– ou outras situacións que xurdían espontaneamente para a colaboración/participación (amizades ou profesionais coñecidos). A nosa pretensión non consistía en seleccionar ningún tipo de centros. Estes xurdían en función das necesidades de asesoramento/colaboración do EOE –ámbito provincial– coincidindo coa intervención nas institucións escolares. Partíase dunha motivación, presentación e explicación do que se pretendía conseguir. Logo distribuíanselle os cuestionarios ao alumnado na aula e recollíanse cando acababan de responder os ítems propostos. Só precisabamos dunha sesión de 7-10 minutos aproximadamente, o tempo que lles facía falta para cubrir o citado cuestionario.

As variables obxecto do estudo son a comunicación vía WhatsApps e os seus contidos, a dependencia, o consumo e o uso en relación co teléfono móbil intelixente. Da cuantificación final resultante procuraremos facer a correspondente análise cualitativa, contrastando as opinións, así como as observacións pertinentes sobre as inquietudes expresadas polos estudantes participantes na investigación levada a cabo nos centros educativos colaboradores.  

Conclusións do estudo a comunicación do alumnado vía whatsapps

O traballo desenvolvido nos apartados precedentes permitiunos extraer varias conclusións en función dos resultados obtidos. Deste xeito e a continuación, facemos fincapé nas que consideramos como máis relevantes:

- Son moi poucos os alumnos e alumnas participantes na investigación (o 9 % deles) que manifestaron que non teñen teléfono móbil intelixente (smartphone). Non tiñamos dúbidas ao respecto, polo que xa partiamos desa premisa e cumpríronse as nosas expectativas. Así mesmo, puidemos comprobar como case a metade destes estudantes enquisados opinaba que moitas das súas relacións sociais as facían a través deste dispositivo celular.

- Na rede non todo o mundo é quen di ser, por iso nos resulta significativa a porcentaxe (a pesar de ser baixa) de mozos e mozas que se comunican con persoas descoñecidas. Da mesma maneira, case o 6 % deles afirma que chatea con perfís falsos, ocultando a súa identidade ou a nome doutra persoa, para ver como responden os demais ou ben porque colgan fotos raras ou envían vídeos comprometidos.

- Os alumnos e alumnas que colaboraron no estudo recibiron un total de 383 WhatsApps procedentes de persoas descoñecidas, é dicir, o 56 % do total. De todos os xeitos, 152 destes receptores (o que equivale ao 40 %) comentan que lle chegaron por confusión do interlocutor respectivo. Non obstante, os 231 restantes (60 %) recibiron outro tipo de contidos a través dos devanditos WhatsApps: agresións (7), ameazas (18), insultos (11), proposicións deshonestas (21), vídeos pornográficos (15), declaracións de amor (51), concretar unha cita nun lugar determinado (20), para saber algo deles (42) e por outros motivos sen especificar (75). Cabe subliñar ao respecto que algúns destes adolescentes contestaron á vez a varias das alternativas propostas no cuestionario.

- A comunicación a través dos WhatsApps fainos pensar no consumo deste novo produto asociado ao teléfono móbil de última xeración, na dedicación a este e na distribución e aproveitamento do tempo, así como na súa utilidade, uso ou abuso. Unha vez analizadas as respostas emitidas polo alumnado participante, podemos comprobar como existen 140 destes estudantes que din que establecen menos de cinco comunicacións (chats vía WhatsApps) por día, o cal nos parece que se sitúa dentro da normalidade. Dos demais xa non podemos dicir o mesmo, xa que 259 manifestan que o fan entre 5 e 20 veces ao día; 57 entre 20 e 40; 64 entre 40 e 60 e os 137 restantes “guasapean” máis de 60 veces ao día, unha auténtica esaxeración que convén ter en conta para corrixir a este tipo de usuarios adictos ao “guasapeo”.  

- O tempo diario dedicado ao uso do teléfono móbil (chamadas, SMS, WhatsApps, xogos, música ou internet, entre outros), segundo as respostas facilitadas polo alumnado participante no estudo, queda reflectido da seguinte maneira: menos dunha hora ao día (o 13 %), entre 1 e 3 horas (o 33 %), de 3 a 6 (o 24 %), entre 6 e 10 (o 16 %), de 10 a 15 horas (o 7 %) e máis de 15 horas diarias (outro 7 %). De seren certos os datos anteriores, preocúpanos a utilización que fan deste utensilio tecnolóxico sempre que o seu uso supere as seis horas diarias, o que parece acontecer, como podemos observar, no 30 % dos casos. Dedicándolle tanto tempo a esta tecnoloxía, que nos pode quedar para as demais actividades escolares, familiares ou sociais? Levamos o mesmo camiño os adultos? Ao respecto parécenos que é preciso incidir nisto con criterios pedagóxicos de carácter preventivo coa finalidade de evitar usuarios compulsivos.  

O 7 % destes mozos e mozas que chatearon en cantidades superiores aos 40 WhatsApps por día correspóndese cos que lle dedicaron un tempo superior ás 10 horas diarias. Unha porcentaxe que, a pesar de ser pequena, nos parece altamente significativa debido ás posibles consecuencias que pode ocasionar. Neste caso estámonos referindo a hipotéticas persoas enganchadas que se aproximan aos estilos de vida virtual. De aí que consideremos necesaria unha información/formación adecuada, no ámbito familiar, escolar e social, coa finalidade de evitar patoloxías derivadas do mal uso e abuso deste recurso tecnolóxico. 

- O grao de dependencia da xuventude que contestou os cuestionarios en relación con este utensilio multiusos é tal que un 20 % dela asegura que está sempre pendente del, o 39 % está pendente durante o día, o 33 % só fóra do centro educativo e tan só un 8 % manifesta que nunca está a expensas do teléfono móbil. En todo caso, preocúpanos e chámanos a atención a significativa porcentaxe de alumnos e alumnas que están sempre pendentes deste dispositivo, e son moi poucos os que se expresan en sentido contrario.

A dependencia esaxerada do aparato telefónico, da batería, de se hai WhatsApps, chamadas, mensaxes, vídeos, fotos, Skype… o que dalgunha maneira coñecemos como monofobia e todo o que supón o uso abusivo do móbil, parécenos que debe ser tratada no ámbito das competencias saber ser e saber estar dos adolescentes e da xuventude en xeral, e incluso tamén dos adultos, que xa manifestamos certas aparencias desta adición. 

- Percíbese unha sensación de ansiedade, debido á necesidade que teñen de responder ou de manter a conversación a través dos WhatsApps que reciben. Cómpre ter en conta o 32 % destes mozos e mozas (210 en total) que así o considera. En sentido contrario, o que nos parece máis lóxico, maniféstanse 452 deles. Así mesmo, a algo máis da metade deste alumnado enquisado moléstalle e prodúcelle inquietude cando non lle corresponden aos WhatsApps que envía, se non hai resposta. 

- Aínda que só equivale ao 8 % dos participantes no estudo, os 52 alumnos/as que manifestaron que sacaron e logo publicaron fotos comprometidas (eróticas, con etiquetas pexorativas, aspectos de maltrato, agresións a persoas ou connotacións de tipo sexual) pasándollas a varias amizades, prodúcennos bastante inquietude e –como persoas ou profesionais da pedagoxía/orientación educativa– lévannos a recapacitar sobre a urxente necesidade de buscar solucións para evitar maiores problemas ou que estes vaian en aumento.

Non obstante, os adolescentes aos que lles enviaron esas fotos comprometidas xa son un número considerable, 247 os que responderon afirmativamente, tal e como se pode comprobar no gráfico anterior. Ao noso modo de ver, unha cantidade para acender as luces de alarma e para ter máis en conta as actividades do currículo orientador, como xa dixemos, as competencias do saber estar e do saber ser e a coordinación con outras institucións sociais, culturais e familiares.

- En relación con este alumnado que recibiu as mencionadas fotos de contidos perigosos (o 37 %), só presentaron denuncia 9 deles (á familia, á Policía/Garda Civil ou no centro educativo). Os demais (150 mozos/as) non o fixeron porque prefiren estar á marxe de todo, tres por vergonza, un por temor e os restantes por outros motivos que non especifican. Temos a sensación de que non o fan porque o tema os está desbordando. Consideramos que aínda non existe unha preparación adecuada para tales mesteres da nova cultura dixital, á que nos temos que adaptar todos e todas, ensinar e aprender con innovación e anticipación aos posibles problemas, precisamente tratando de evitalos.

- A resposta facilitada pola gran maioría dos enquisados (97 % dos adolescentes) constitúe unha gran noticia ao expresar que non gravaron nin fixeron circular pola rede –a través dos WhatsApps– vídeos con contidos arriscados e perigosos para a saúde física ou psíquica. Non obstante, a porcentaxe contraria –aínda que moi baixa (3 %)– preocúpanos, polo que nos parece que se debe ter moi en conta. Dalgún xeito isto obríganos a poñernos en “estado de alerta” xa que esta minoría pode crear e aumentar moitos problemas de convivencia no ámbito socioeducativo e familiar. Obviamente, a experiencia indícanos que un só caso pode revolucionar a comunidade educativa dun centro, creando situacións confusas que é preciso corrixir con urxencia, para evitar males maiores.

Tendo en conta as opinións dos alumnos e alumnas que colaboraron neste traballo de investigación, a temática dos vídeos perigosos que recibiron estaba relacionada con ameazas (5 estudantes), insultos (13), malos tratos físicos (17) e pornografía (84 estudantes, é dicir, o 58 % dos que recibiron este tipo de vídeos). Os 27 alumnos restantes non especificaban os motivos. Algúns deles respondían con varias alternativas á vez.

- O 93 % do alumnado que respondeu ao cuestionario manifesta que utiliza os WhatsApps para dar e recibir información ou para axudas recíprocas entre amizades. En calquera caso, entendemos que existen determinados hábitos que se deberían corrixir, xa que máis da metade destes mozos e mozas alegan que adoita chatear vía WhatsApps cando están en reunións familiares ou con outras persoas ou cando están estudando.

Tal e como se percibe ao analizar o proceso investigador levado a cabo no estudo, recollemos as seguintes apreciacións que, a noso modo de ver, son as máis significativas:

• Na actualidade existe unha porcentaxe importante da nosa xuventude, escolarizada no ensino secundario, que manifesta monofobia e que se mostra ansiosa, inquieta ante a necesidade de estar sempre conectada ou de ter que dar resposta a todos os WhatsApps.  

• Obviamente preocúpannos os estudantes que publican ou reciben fotos/vídeos de contidos perigosos, así como os que chatean con persoas descoñecidas ou amizades virtuais a través do teléfono móbil intelixente. Unha mínima porcentaxe dos que o fan é máis que suficiente para aumentar os sinais de alarma e actuar en consecuencia.

• Como puidemos comprobar, percíbese unha adición ao “guasapeo” con exceso de chats e de tempo dedicado a estes. É preciso potenciar o desenvolvemento dun uso responsable.

• Cómpre ensinar a utilizar correctamente o smartphone, para evitar o mal uso e abuso, dado que os mozos e mozas son uns usuarios moi activos e déixanse influenciar con bastante facilidade.

Todo isto parece indicarnos que a prevención de patoloxías se debería centrar fundamentalmente nun proceso informativo/formativo, relativo ás competencias de carácter global –dentro das institucións educativas e tamén no ámbito familiar–, limitando razoablemente o tempo de utilización do teléfono móbil e evitando a circulación, a través dos WhatsApps, de contidos inadecuados para a saúde persoal e social. Hoxe necesítase moita educación do comportamento, o que nas redes sociais e en internet se coñece como netiqueta. Pautas orais ou escritas para facer os contornos interactivos, agradables e produtivos igual ca na vida real. Unha pedagoxía alusiva ao coidado da convivencia e das normas de cortesía para os que están conectados que lle preste atención á ortografía, á formación e respecto pola privacidade, aos horarios e tempo de dedicación e á comprensión/análise das repercusións que puidesen derivar, cando temos a nosa vida exposta á comunicación vía WhatsApps. Antes de publicar mensaxes de texto, selfies (autorretratos), fotos ou vídeos, debémolo pensar ben, tratando de evitar hipotéticos prexuízos. Usar primeiro o cerebro e logo o teléfono móbil conectado á rede á hora de contestar ás chamadas, SMS ou WhatsApps de persoas descoñecidas que se agachan detrás das pantallas.  

Propostas e suxestións en clave de reflexión

- Cabe suxerir a conveniencia de promover debates internos nas comunidades educativas das institucións escolares (alumnado, profesorado e familias) e realizar estudos sobre o uso/abuso/riscos da comunicación a través dos teléfonos móbiles intelixentes. Elaboración dunha guía de actuación, atención e acompañamento para os casos problemáticos.

- Percíbese a necesidade dunha maior sensibilización, medidas de carácter preventivo (repensamento continuo, valoración, impacto, xestión das relacións virtuais, privacidade, intimidade etc.) e formación no contexto educativo e familiar. Actuacións e pautas coordinadas a través da acción titorial e orientadora. Escolas de familias.

- Parécenos que as charlas informativas/formativas impartidas por persoal técnico ou por expertos dos corpos e forzas de seguridade do Estado nos centros son de gran transcendencia para dotar de ferramentas coas que responder cuestións que lles afectan aos rapaces. En calquera caso, é preciso ter en conta que os citados profesionais non poden substituír ou asumir o papel do profesorado nin das familias en canto aos aspectos estritamente educativos.  

- Recomendamos apagar os smartphones polas noites e que os menores de 14 anos non os leven aos centros educativos. Para estes rapaces e rapazas necesítase do consentimento dos seus pais, nais ou titores legais para que se poidan tratar os seus datos. Así mesmo, non se deben publicar fotos que identifiquen un neno e o sitúen, por exemplo, no contexto dun colexio ou en actividades extraescolares. Isto é especialmente relevante en internet, polo que cómpre tomar as oportunas precaucións. 

- Nos terminais móbiles intelixentes gárdase moita información de carácter privado ou íntimo (datos persoais, fotos, contactos, mensaxes de texto ou de audio, WhatsApps, vídeos familiares etc). Por iso hai que ter moito coidado con este utensilio, tratando de evitar o seu roubo. Á parte do que supón a súa perda economicamente, tamén pode servir para lles dar pistas –de ser o caso– aos amigos do alleo cando non estamos na casa ou sobre a nosa xeolocalización, cos conseguintes perigos que pode supoñer.

- O cyberbullying dáse nun anonimato que non sempre é real e con características de invisibilidade. Ao contrario do bullying, que acontece en espazos de convivencia habitual (na rúa, no patio ou na aula), pódese manifestar á marxe do contorno escolar, co que dificulta en gran medida a intervención educativa. Para a súa prevención é preciso, ademais dunha educación correcta (escolar e familiar), desenvolver outros conceptos como a privacidade e a valoración previa da informacción, debido ás posibles consecuencias que se poidan producir.

- Unha mala utilización dos teléfonos celulares de última xeración pode provocar adicións ou situacións de risco nas persoas adultas e, sobre todo, nos máis novos cando estes aínda non están dotados de suficiente madurez, coñecementos ou recursos necesarios para defenderse e actuar ante situacións comprometidas.

- Os pais deben predicar co exemplo. Usar o smartphone cando sexa necesario e corresponsabilizar os seus fillos da distribución do tempo e dos gastos. Transmitirlles a importancia de coidar a súa privacidade en internet, creando perfís privados, utilizando contrasinais seguros; manter contacto unicamente coas persoas que se coñecen na realidade, pensar ben antes de subir unha foto a internet, asegurarse de que saben como rexeitar ou bloquear contactos das redes sociais e chats e de que coñecen as ferramentas de denuncia.

- A Policía nacional recomenda que os pais creen un clima de confianza cos seus fillos para tratar estes temas e informalos dos riscos e das consecuencias que entraña facilitar datos persoais ou enviar fotos ou vídeos comprometidos a outras persoas, incluso aínda que sexan amigos, xa que poden prexudicar o seu honor. A prevención é esencial. Se reciben por calquera medio un material deste tipo, non o deben compartir senón denuncialo de forma privada.

Os sistemas de mensaxería instantánea tipo WhatsApp non están exentos de riscos dado que non velan pola intimidade dos usuarios nin están implicados na seguridade dos menores. De aí que as novas tecnoloxías teñan que evolucionar a un ritmo vertixinoso. Hoxe xa se está a falar doutras aplicacións que van tomando vantaxe en temas de seguridade, tal é o caso de Telegram (aplicación de orixe rusa lanzada a finais de 2013). A competencia entre as distintas aplicacións pode axudar a que medre o interese en materia de seguridade cibernética, para que as mensaxes teñan data de caducidade (autodestrutibles), realizar chats privados e protexer a información que intercambian os usuarios.

Tendo en conta o exposto con anterioridade neste traballo de investigación-acción, subscribimos o seguinte decálogo de consellos ou recomendacións da asociación Protégeles para a prevención do ciberacoso e para non deixarnos enganar, tratando de evitar hipotéticas situacións problemáticas ou perigosas aquí mencionadas:

• Esixe respecto e rexeita as mensaxes de tipo sexual ou pornográfico.
• Non debes publicar fotos túas ou dos teus amigos en sitios comúns.
• Utiliza perfís privados nas redes sociais.
• Cando subas unha foto na rede social, asegúrate de que non ten un compoñente sexual. Pensa se estás disposto a que esa foto poida chegar a vela todo mundo e para sempre.
• Non aceptes na túa rede social a persoas que non viches fisicamente e ás que non coñezas ben. Se tes 200, 300 ou 500 amigos, estás aceptando a persoas que realmente non son amigos nin familiares teus.
• Respecta os teus propios dereitos e os dos amigos. Tes dereito á privacidade dos teus datos persoais e da túa imaxe: nos publiques nin fagas públicos os dos demais.
• Mantén o teu equipo seguro: utiliza programas para protexer o teu ordenador contra o software malintencionado.
• Utiliza contrasinais realmente privados e complexos. Non inclúas nos teus nicks e identificativos datos como a túa idade, fecha de nacemento etc.
• Se aconteceu unha situación de acoso, garda todas as probas que poidas: conversacións, mensaxes, capturas de pantalla…
• Ante unha situación de acoso, NON cedas á chantaxe. Pono en coñecemento dos teus pais, pide axuda ao Centro de Seguridade en Internet para os menores (contacto@protegeles.com) e/ou denúnciao á Policía ou á Garda Civil.

Da mesma maneira expoñemos para as familias as medidas de protección que nos aconsellan ao respecto os investigadores do Instituto Campus Stellae de Santiago de Compostela:

• Os maiores deben aprender a utilizar o ordenador, internet, redes sociais, WhatsApps…
• Cómpre establecer regras consensuadas e claras.
• Fomentar o diálogo cos fillos sobre os hábitos de navegación e os seus riscos.
• Utilizar ferramentas de control.
• Usar os dispositivos de internet só nunha zona de uso común da vivenda. Supervisar o uso que se fai e as páxinas web ás que acceden.
• Ensinarlles en que consiste a protección dos seus datos, as normas básicas de seguridade.
• Os pais deben coñecer os contactos e contrasinais.
• Navegar e chatear de vez en cando xuntos, para coñecer os seus hábitos e preferencias.
• Evitar que se conecten pola noite.
• Coidado con e a quen se lle facilitan datos persoais, fotos, vídeos. Os pais deben falar abertamente cos seus fillos sobre os beneficios e os riscos que entraña o uso das TIC.
• A que idade se lle pode regalar un móbil con internet a un neno? A partir dos 15 anos. E aínda así é necesario explicarlles moi ben a importancia de protexer os seus datos, xa que pode afectar a toda a familia.

Finalizamos a presente investigación reafirmando unha vez máis a nosa aposta polas novas tecnoloxías, entre as que se encontran os smartphones. En todo caso, consideramos que sería necesario inculcarlles aos adolescentes e aos mozos en xeral un coñecemento do mundo real sobre o mundo virtual, as relacións interpersoais e o diálogo cara a cara, ensinándolles a desenvolver unha identidade dixital de forma responsable. Todas as actividades que desenvolven a través dos WhatsApps deixan pegada e poden comprometer a súa imaxe. De todos os xeitos, esta maneira de comunicarse –ben utilizada– tamén pode ser unha vantaxe, xa que de forma fácil e rápida se fomenta o diálogo entre compañeiros/as, se poden compartir recursos e favorecer a aprendizaxe colaborativa ou desenvolver habilidades comunicativas, entre outras. Ao respecto e para poder levar a cabo as citadas actividades, entendemos que é preciso un bo coñecemento desta tecnoloxía, a formación do profesorado, os recursos económicos, a implicación do alumnado e das familias e, sobre todo, investigación e innovación didáctica.

Notas:

[1] Cfr. Víctor Méndez, Diario de Pontevedra, 9 de setembro de 2012, páxina 5.

[2] Cfr. Alfonso Andrade, La Voz de Galicia, 12 de novembro de 2012, páxina 24

[3] Cfr. El Correo Gallego, 12 de xaneiro de 2013, páxina 20.

[4] Cfr. Sara Carreira, La Voz de Galicia, 16 de xaneiro de 2013, páxina 23.

[5] Cfr. La Voz de Galicia, 8 de marzo de 2013, páxina 13.

[6] Cfr. El Correo Gallego, 20 de marzo de 2013, páxina 41.

[7] Cfr. Diario de Pontevedra, 18 de maio de 2013, páxina 26.

[8] Cfr. E. Mouzo / A. Mahía, La Voz de Galicia, 18 de maio de 2013, páxina 9.

[9] Cfr. A. Mauleón / E. Ocampo, Faro de Vigo, 23 de xullo de 2013, páxina 35.

[10] Cfr. La Voz de Galicia, 1 de novembro de 2013.

[11] Cfr. María R. Sahuquillo, El País, 20 de novembro de 2013, páxinas 30-31.

[12] Cfr. Diario de Pontevedra, 14 de decembro de 2013, páxina 4.

[13] Cfr. El Correo Gallego, 12 de febreiro de 2014, páxina 37.