Beatriz Nieto Outumuro, Xeografía e Historia
Colexio Plurilingüe Padre Feijoo Zorelle (Ourense)
beatriz.nieto@edu.xunta.es

Introdución

A ensinanza da historia nas aulas estivo, tradicionalmente, ligada á metodoloxía maxistral: o mestre ocupaba o seu lugar na clase, fronte aos rapaces, a miúdo alzado sobre unha tarima que deixaba clara a súa posición nese auditorio. No decorrer da sesión esmigallaba a porción da historia que ese día tocaba estudar. Os rapaces pasaban a maior parte do tempo actuando como suxeitos pasivos na súa propia aprendizaxe e era o docente quen protagonizaba, principalmente, o proceso de E-A.
As probas de avaliación estaban constituídas normalmente por exames de desenvolvemento onde o rapaz debía de escribir todo o que puidese recordar do tema avaliado ou por probas orais onde o alumnado tiña que «cantarlle a lección» ao mestre. Hoxe en día, aínda son moitos os que recordan como, para acadar o tan ansiado aprobado, era preciso memorizar a lista dos afamados reis godos e da que hoxe só son quen de lembrar un par deles.
Este derradeiro apuntamento é o quid da cuestión. Xa a mediados do século pasado, varios profesionais preguntáronse cal era a finalidade da nosa profesión: debe ser o docente un mero transmisor de coñecementos ou, pola contra, debe converterse nun facilitador do proceso de ensinanza- aprendizaxe? É a memorización a maneira máis efectiva de aprendizaxe? Cales son os procesos cognitivos de maior rango?
A estas cuestións contestaron numerosos investigadores, pero foi Benjamin Bloom en 1950 (e a comezos do presente século os seus discípulos David Krathwohl e Lorin Anderson) o primeiro que estableceu que existen mecanismos de adquisición de aprendizaxe de rango inferior —como a memorización dun dato sen a súa comprensión ou a comprensión sen aplicación— e outros de rango superior —como a avaliación dunha información ou a creación de novos modelos—.
Se nos atemos aos procesos que nos presentaba Bloom, a didáctica da historia precisaba, por aquela, dunha revisión.
Actualmente, son moitos os investigadores que, baseándose nestas teorías e noutras que se foron desenvolvendo desde entón —como a teoría das intelixencias múltiples de H. Gardner (1983)—, avogan polo emprego de metodoloxías activas que convertan o docente nunha figura de referencia para o alumnado, que continúe a transmitir coñecementos pero que non se limite a iso: o profesor configurase así como un guía e orientador do estudante, un facilitador de coñecementos e un adestrador de competencias. O docente debe motivar e estimular o conxunto do estudantado, formulando cuestións ou problemas que obriguen o alumno a aplicar o aprendido mediante a busca, selección, procesamento e presentación da información.
Durante o proceso de ensinanza-aprendizaxe, o docente debe apoiar o alumno intentando ser máis efectivo coa metodoloxía aplicada para que, do mesmo modo, o sexa a aprendizaxe.
Tendo en conta as premisas expostas, a ensinanza convértese nun reto para o profesor, que ten que adecuarse continuamente ao grupo de alumnado ao que se dirixa, identificando as fortalezas e debilidades de cada un, testando a súa propia metodoloxía e adaptando método e técnicas de avaliación durante o propio proceso para que se obteñan os mellores resultados posibles.

Os Little historiadores

Con base nas teorías que acabamos de expor, desde a materia de Xeografía e Historia, formúlase a necesidade de repensar tanto a metodoloxía aplicada coma os mecanismos de avaliación do alumnado.
Os Little historiadores xorden como un proxecto de proxectos, unha grande epígrafe que engloba todas as actividades levadas a cabo na materia de Historia para cuarto de educación secundaria obrigatoria formuladas desde a óptica da ABP (aprendizaxe baseada en proxectos), da aprendizaxe por investigación e da resolución de problemas e na que o alumno é suxeito dunha avaliación formativa.
A ABP pode definirse como unha modalidade de ensinanza e aprendizaxe centrada en tarefas, un proceso compartido de negociación entre os participantes e o seu obxectivo principal é a obtención dun produto final. Este método promove a aprendizaxe individual e autónoma dentro dun plan de traballo definido por obxectivos e procedementos. Os alumnos responsabilízanse da súa propia aprendizaxe, descobren as súas preferencias e estratexias no proceso. Así mesmo, poden participar nas decisións relativas aos contidos e á avaliación da aprendizaxe (John W. Thomas, 2000,  p.1).
Este tipo de metodoloxía permite adaptarse continuamente ás características do agrupamento, aos seus intereses, coñecementos, capacidades e habilidades. Permite empregar diferentes métodos de aprendizaxe e de avaliación e, sobre todo, aumenta a motivación intrínseca do alumnado (García- Valcárcel e Basilotta, 2017 e John Larmer e John R. Mergendoller, 2010).
Baixo esta grande epígrafe lévanse proposto diversas actividades:

- o desenvolvemento dun xornal de aula relacionando temas da historia estudada na aula con temáticas actuais, contidos transversais e outros propostos polo alumnado relacionados coa actualidade do seu contorno etc. (pódese consultar aquí: https://estudiantes.elpais.com/periodico-digital/ver/equipo/1280);

- o desenvolvemento dun concurso de historia —as Olimpíadas de Historia— que levamos a cabo cada ano; a creación e exposición de diversos clips de vídeo onde lles explican aos seus compañeiros diversos acontecementos da historia (http://historiadoreszorelle.blogspot.com/2017/12/os-little-historiadores-mans-obra.html);

- o desenvolvemento de proxectos colaborativos con estudantes doutros países europeos —como a elaboración de material didáctico sobre diversas obras de arte españolas para que alumnos doutros países o empregasen, por exemplo https://share.nearpod.com/31Scm6rKbN;

- a elaboración de eportfolios.

- a participación no programa Escolas Embaixadoras do Parlamento Europeo, co consecutivo desenvolvemento de proxectos de afondamento no coñecemento da Unión Europea, a súa historia e o papel das súas institucións (todo o seu traballo —e da escola ao completo— pode visitarse aquí: https://escuelaembajadorapezorelle.blogspot.com/).

O desenvolvemento de todos estes proxectos baséase fundamentalmente en procesos cognitivos de rango superior: partindo do coñecemento e comprensión dun feito, concepto ou contido, proponse unha situación real ou un problema que require de resolución. Logo da investigación e análise da cuestión, o alumno avalía a información e propón unha solución. O desenvolvemento práctico desa solución convértese nun proxecto que engloba diversas competencias, coñecementos e habilidades, pois reúne o traballo de todo o alumnado que conforma o grupo.

A historia na túa pel: o debate para aprender

Para afondar na metodoloxía presentada e exemplificar o que vimos de expor profundaremos no proxecto de Little historiadores, A historia na túa pel.
Co obxectivo de estimular a aprendizaxe sobre os acontecementos da historia que os rapaces deben de coñecer e co gallo de asentar coñecementos novos e afondar nos xa adquiridos, propónselles aos rapaces un reto formulado a modo de role-play e debate.
Neste caso, a temática do proxecto será a Revolución Francesa. Nesta proposta cada un dos alumnos formará parte dun partido/club político existente durante o período estudado e terá que debater cos seus compañeiros nun hipotético parlamento sobre unha cuestión formulada pola docente, que actuará a modo de presidenta do parlamento.
Para adquirir unha comprensión total do feito e dos seus protagonistas, comezouse a traballar na clase mediante a análise de fontes primarias da época (os famosos cadernos de queixas, textos lexislativos, memorias, extractos de discursos, imaxes, música etc.).
Nesta primeira fase os estudantes obteñen unha visión de conxunto do tema estudado: son quen de concluír as causas —sen indicacións previas— do proceso revolucionario e de relacionalas cos feitos posteriores. Ademais, entenden a relación entre os feitos desencadeados e as consecuencias posteriores.
Neste primeiro paso, o estudante desenvolve amplamente o pensamento crítico e a capacidade de traballo con diferentes materiais: o alumno aprende a analizar as fontes independentemente do seu soporte e orixe e a extraer delas a información que precisa.
Na seguinte fase a docente reparte os roles que o alumnado ou grupos de alumnado debe desenvolver, así como a cuestión sobre a que xirará o debate. Neste caso, os alumnos convertéronse en membros dos xacobinos —incluíndo os cordeleiros e robiesperristas—, xirondinos, monarquianos, monárquicos absolutistas, monárquicos constitucionais, en sans-culottes, membros da Llanura ou nun grupo de mulleres. Ademais, algúns alumnos teñen roles específicos: son os líderes das formacións que acabamos de citar e correspóndense con personaxes históricos reais.
A profesora proporciónalles información básica sobre os grupos, pero é o alumnado o que debe indagar nas súas particularidades ideolóxicas. Neste paso, o alumnado precisa levar a cabo unha investigación. Os alumnos deben formularse preguntas, buscar respostas e intentar acadar unhas conclusións que os conduzan ao resultado que agardan: ideas, interpretacións, argumentos... Para levar a cabo este punto, o traballo divídese en dúas partes: por un lado, cada alumno busca, individualmente, a información que precisa, analízaa e saca conclusións e, por outra, compártea cos seus compañeiros, membros do mesmo club, para comparala, rexeitar a que non sexa válida e construír, entre todos, o argumentario que van empregar.

Neste caso os temas propostos para o debate foron a condena do rei francés Luís XVI —morte si ou non— e a inclusión do sufraxio censatario/universal nunha hipotética constitución. Ambos os temas foron escollidos porque presentan un dilema moral, polo que se consegue un dobre obxectivo: por unha banda, o estudantado séntese máis motivado e apaixonado á hora de argumentar pero, por outra, ten que facer un esforzo extra por manter o rigor histórico se non está de acordo coa postura que lle toca defender segundo a ideoloxía do club que representen.
O desenvolvemento deste paso dura aproximadamente unha semana, xa que o alumnado combina as buscas individuais —en Internet e bibliografía varia— con sesións grupais para a posta en común da información. Como produto deste paso, cada alumno prepara unha folla coa tese que vai defender e unha síntese dos argumentos que vai empregar. Deben, ademais, preparar posibles contraargumentacións.
Logo da fase preparatoria, chega o debate en cuestión. Neste caso, realízase dunha forma sinxela, para adecuarse aos tempos dunha sesión de cincuenta minutos e que descorra sen interrupcións.

Primeiramente estipúlase unha quenda de intervencións iniciais onde os diferentes líderes deben expoñer a súa tese e proporcionar as bases das súas principais liñas argumentativas conforme a ideoloxía real do partido que se representa. A continuación, ábrese unha quenda de réplicas, polo que os alumnos deben de establecer un debate cos compoñentes dos outros clubs. Nesta fase débese argumentar e contraargumentar, tomando nota das achegas dos compañeiros e mantendo a defensa da postura ideolóxica do seu partido.
Tras esta primeira parte no noso debate, facemos un descanso, o que eu chamo o tempo de corredor. Nesta fase os líderes dos diversos partidos intentan atopar apoios para sacar adiante as súas propostas. Namentres, o resto dos integrantes dos partidos prepara unha alegación final en defensa da súa postura e recolle a contraargumentación ás posturas contrarias. Os alumnos poden preparar, ademais, neste intre mocións que queiran que se voten e que modifiquen ou engadan algo á proposta inicial se cren que contan co apoio necesario para sacalas adiante.

Logo das alegacións finais de cada club, procédese á votación a man alzada sobre a proposta inicial e as diversas mocións presentadas.
Para avaliar esta proposta, emprégase unha rúbrica que se lle proporciona inicialmente ao alumnado. Para a súa elaboración recóllense as propostas dos propios alumnos e créase un documento con ítems dos que eles mesmos son coautores, establécense as cuestións que consideran fundamentais avaliar e consensúase o peso que se lle debe outorgar. Ao implicar o alumnado no proceso de avaliación non só se sente máis valorado senón que, ademais, é máis consciente e responsable da súa aprendizaxe. Neste caso os ítems que se avaliaron foron os seguintes:

Conclusión

A ensinanza da historia cunha metodoloxía distinta á tradicional é posible e efectiva. A aprendizaxe ocorre dunha forma máis precisa cando non só se teñen en conta os procesos cognitivos de rango inferior (recordar ou comprender) senón cando se implican tamén os mecanismos de rango superior (como analizar, avaliar ou crear).
Cando se emprega unha metodoloxía na que o alumnado adquire un papel activo, como a aprendizaxe baseada en proxectos, conséguese que o alumnado se implique máis e sexa máis consciente do seu propio proceso de adquisición de coñecementos, habilidades e competencias. Pódese adaptar a calquera agrupamento, xa que non é un mecanismo ríxido ou encorsetado, aténdese ás particularidades de cada alumno e ás súas habilidades e intelixencias. Ao tratarse de metodoloxías máis adaptables, os alumnos conseguen desenvolver as súas capacidades dunha forma máis doada, aumentando a súa motivación e proporcionándolle ao docente a posibilidade de continuar estimulándoos con procesos de rango superior.
Este tipo de metodoloxías esixe o desenvolvemento do pensamento crítico, da habilidade de resolución de problemas, de competencias de cooperación e traballo en equipo, de creatividade, da autonomía persoal, de competencias dixitais e, sen dúbida, da capacidade de oratoria e de comunicación mediante diversas vías. Coas habilidades de memorización soamente, os alumnos non son quen de resolver as cuestións formuladas dentro destes proxectos, polo que teñen que desenvolver eses procesos cognitivos de rango superior dos que vimos falando. Ademais, xustamente, as competencias que se precisan desenvolver para traballar a través de proxectos son as que a Unión Europea estableceu como as competencias que o alumnado do século XXI debería de posuír: competencias dixitais, tratamento da información, colaboración e comunicación, creatividade e innovación e aprendizaxe autónoma.