Beatriz Garrido-Ramos
Investigadora e historiadora da arte
Experta en humanidades dixitais
Profesora na UNED A Coruña
bgarridoramos@gmail.com

Contextualización

Como consecuencia do big data, o linked data e o open data, asistimos a unha web de datos abertos masivos, intelixentes, conectados en tempo real e en continua interacción. (Romero e Sánchez, 2014).

Milad Doueihi (2010) refírese á cultura e a súa perdurabilidade e comenta que:

Os usuarios se comportan coma se a información dixital fose ser sempre a mesma, coma se fose estar sempre accesible e coma se fose sempre poder consultarse… Con todo, se hai un trazo que define a historia dos primeiros pasos da cultura dixital no século XX, é a pobreza dos seus arquivos e a fraxilidade dos seus sistemas de conservación.

A era da cultura dixital e o fenómeno TIC

Chegados a este punto, a cuestión principal sería a seguinte: que é a cultura dixital ou que entendemos por iso? O tema foi abordado por diferentes institucións e entendeuse que o asunto non se refire unicamente ao uso de tecnoloxías ou ao consumo, senón que, ao redor dos usos destes novos medios xurdidos na sociedade actual se construíu unha nova cultura, unha serie de novas formas de estar xuntos (Garrido e Méndez, 2017), o que Garrido-Ramos denomina «cultura conectada».

Pola súa banda, o Ministerio de Cultura do Goberno de España na súa web fai referencia á educación e á cultura dixital e expón que:

A propia utilización da converxencia dixital das TIC no campo educativo e cultural é un camiño cara á construción da educación e cultura dixital xa que pode representala segundo todos os valores tecnolóxicos que leva o seu resultado final. É coas TIC e a súa converxencia dixital que poida xurdir esa educación e cultura estendida para toda a sociedade e para todos os individuos; e en tanto que unión e proceso permanente de prácticas educativas e culturais, entre as prácticas cotiás do ser humano; é dicir, que coa converxencia dixital das TIC se establecen aqueles lazos estreitamente vinculados entre o feito educativo e cultural e as actividades colectivas e individuais das persoas (desde os centros escolares ou culturais concretos ata os virtuais, extramuros etc.; desde a educación inicial ata para toda a vida) nos que se basea a denominada educación e cultura dixital.

Os novos medios

Algunhas investigacións poñen de manifesto que, a miúdo, os docentes manteñen unha visión «incrementalista» da tecnoloxía, é dicir, utilízana para facer o que xa facían con maior efectividade (Buckingham, 2005). Pero a realidade é que a integración das TIC (cuxo principal elemento é Internet) e a súa difusión e dos novos recursos formativos están a orientarse de maneira que sirvan para abrir novas posibilidades ademais de mellorar as existentes (Garrido, 2016).

Lev Manovich na súa obra El lenguaje de los nuevos medios de comunicación aborda o tema dos novos medios definidos como formas culturais baseadas no uso de computadoras –tecnoloxía dixital–. Tamén explora o impacto da revolución tecnolóxica dixital no campo das artes visuais no seu conxunto (Andión, 2011).

Ao anterior debemos sumar a importancia que ten especialmente para as novas xeracións —consideradas nativas dixitais— o desenvolvemento de competencias dixitais, posto que a Rede será, sen dúbida, a contorna na que se desenvolverá o seu futuro traballo. Estas competencias serán, polo tanto, imprescindibles para o correcto desenvolvemento do seu traballo ou investigación.

Competencias dixitais

Segundo a UNESCO:

As competencias dixitais defínense como un espectro de competencias que facilitan o uso dos dispositivos dixitais, as aplicacións da comunicación e as redes para acceder á información e levar a cabo unha mellor xestión destas. Estas competencias permiten crear e intercambiar contidos dixitais, comunicar e colaborar, así como dar solución aos problemas co fin de alcanzar un desenvolvemento eficaz e creativo na vida, o traballo e as actividades sociais en xeral.

Estas competencias divídense en niveis. A competencia dixital básica sería a que permitiría o uso elemental de dispositivos e aplicacións de distinto tipo. Pola contra, a competencia dixital avanzada permitiríalles aos usuarios obter o máximo proveito das tecnoloxías dixitais, como sucede, por exemplo, nas profesións vinculadas coas TIC.

Lámina 1. Táboa de competencia dixital docente

Fonte: https://aprende.intef.es/sites/default/files/2018-05/2017_1020_Marco-Com%C3%BAn-de-Competencia-Digital-Docente.pdf

O Marco común de competencia dixital docente establece tres dimensións en cada unha das competencias das cinco áreas que o compoñen. A primeira dimensión é básica e nela inclúense os niveis A1 e A2. A segunda dimensión é intermedia e inclúense os niveis B1 e B2. Por último, a terceira dimensión é avanzada e inclúe os niveis C1 e C2. Esta estrutura está deseñada para identificar o nivel de competencia dixital dun docente, establecendo así un nivel progresivo de desenvolvemento e autonomía que parte desde o nivel A1 e continúa ata o nivel máximo, C2.

Lámina 2. Táboa que mostra os distintos niveis de competencia dixital segundo usuario

Fonte: https://documents.uji.es/alfresco/d/d/workspace/SpacesStore/48750491-4276-4ae3-85f3-06904719af16/Competencias+dixitais+UE.pdf?guest=true

Ademais da diferenciación por niveis, tamén debemos lembrar que, lamentablemente, aínda existe diferenza entre homes e mulleres. De acordo coas cifras que manexa a UNESCO, a brecha de xénero corresponderíase no caso das mulleres co 12 % menos do uso de Internet respecto dos homes, cifra que aumentaría nos últimos anos principalmente nos países menos desenvolvidos.
En contraposición co anterior, a UNESCO tamén se refire ao concepto de «economía dixital» e expón que:

Algúns avances dixitais de maior importancia, como a intelixencia artificial (IA), a aprendizaxe automática e a análise big data (de grandes datos), modifican as competencias necesarias, algo que repercute no reforzo das capacidades e do seu desenvolvemento coa finalidade de alcanzar a economía dixital do século XXI.

O traballo do humanista actual. Uso das TIC en humanidades e no campo educativo

Xa en 1994 Francisco Marcos Marín publicaba en España o primeiro tratado sobre a aplicación da tecnoloxía á investigación en humanidades, Informática e humanidades (Marcos, 1994). Actualmente, segundo Buckingham (2008), as tecnoloxías da información e da comunicación ocupan un lugar central na vida extraescolar de nenos e mozos: iso tradúcese no uso, por exemplo, de computadores e de todo tipo de dispositivos que poden atoparse nas aulas, contribuíndo, polo tanto, á mellora das competencias dixitais.

Na sociedade actual, coñecida por todos como sociedade do coñecemento e da información, o uso das TIC como ferramenta tórnase fundamental para conectar as tradicionais humanidades co mundo actual. Iso é posible grazas ao dominio das anteriormente mencionadas competencias dixitais, así como a todo tipo de recursos xurdidos da unión entre a informática (software, aplicacións), as novas tecnoloxías da información (fomentan a interactividade, a automatización de tarefas, o procesado de datos etc.) e os esforzos levados a cabo polos propios humanistas «dixitais» de hoxe. Estes avances tradúcense desde a utilización de redes científico-académicas ata plataformas (para a impartición, por exemplo, de formación tipo MOOC) de distinta índole, e mesmo o uso das redes sociais para o estudo de novos fenómenos sociolóxicos e/ou educativos.

Esas serían algunhas das ferramentas coas que contamos actualmente para poder adaptarnos aos novos tempos e ao futuro totalmente dixital que nos espera.

As humanidades e ciencias sociais dixitais constrúen unha ponte e abren o debate a partir do afondamento da incidencia dos «métodos dixitais de investigación» en relación con como introducir o computacional-dixital nos procesos académicos e novos obxectos de estudo na súa fase máis próxima. Así o expón Adolfo Estalella (2013) nos seus ciclos de seminarios titulados Métodos dixitais?: un prototipo experimental para a investigación social, onde expresa a tensión entre métodos tradicionais, dixitais ou a súa síntese para afrontar a investigación nos nosos días.

E é que debemos lembrar que as tecnoloxías dixitais permiten un tipo de produción do coñecemento que integra modos de autoría diversos (en formato audio, vídeo, texto) e permiten tamén exhibir o traballo en distintos soportes e plataformas, para chegar a distintas audiencias (Burn, 2009).

Tal e como sinala Frau-Meigs, a tecnoloxía ha de poñerse ao servizo dunha educación mediática que permita desenvolver varias competencias. Pero para xerar ou fomentar educación mediática, previamente hai que desenvolver certas competencias.

Como afirma Meigs, estamos a transitar un cambio de paradigma que ela denomina «momento ciberista», marcando continuidades e rupturas coa época modernista e posmodernista (Frau, 2011). Este momento está caracterizado como o tránsito dunha tecnoloxía centralizada cun mínimo de interacción a unha rede descentralizada de aplicacións de banda larga, navegadores e plataformas sociais que promoven a ampla participación, na que os usuarios, ademais de ser consumidores de información e produtos culturais, son produtores de contido.

Conclusións

A modo de conclusión, convén lembrar que as TIC ofrecen interesantes recursos e ferramentas que facilitan en gran medida a creación de redes de intercambio e comunidades de práctica –enmarcadas tanto nunha institución educativa concreta ou aberta a outras como no ámbito   individual– para a realización de investigacións propias e son, como se expuxo anteriormente, de grande interese no ámbito educativo.

Por iso, e debido ao seu vertixinoso desenvolvemento nas últimas décadas, é necesario ter claro todos os conceptos relacionados coas TIC, así como o abano de posibilidades que nos brindan tanto estas como a cultura dixital en si mesma. Do mesmo xeito que sucede coa súa aplicación, xa que a mellora das competencias dixitais nos facilitará en gran medida o traballo e a navegación na Rede, debido a que tanto os humanistas como os profesionais e investigadores do resto de ramas do coñecemento recorrerán, progresivamente, a todo tipo de ferramentas que lles faciliten o seu labor e contribúan á difusión do coñecemento.