Joaquín López Lago, Carmen Ramírez Gómez, Maite Rico Varela e Belén Montero Rodríguez
Departamento de Física e Ciencias da Terra. Universidade da Coruña
jlopez@udc.es

Introdución

O propósito deste artigo é facer unha reflexión sobre o lugar reservado á universidade na sociedade do coñecemento. Isto lévanos tamén a reflexionar sobre os actores que deben participar neste proceso, a comunidade universitaria e especificamente os docentes. Son eles, nós, os que servimos de interfase entre ambas as entidades e, polo tanto, temos unha responsabilidade social que se nos asigna e que nos obriga. Esta circunstancia xera todo tipo de presións e disfuncións, en parte debido aos distintos modos que as universidades teñen de enfrontar isto e en parte debido á confrontación entre estes modos e o grao de convencemento nos encargados de desenvolvelos.

Así pois, pode ser útil darlles voltas a estas cuestións co obxecto de sinalar pautas para seguir aínda sabendo da súa dificultade para atopar nin sequera solucións parciais que acepte unha maioría, asunto que pensamos que ten relevancia e, polo tanto, son pertinentes distintas opinións respecto diso.

Todo isto condúcenos a unha recompilación teórica reflexiva sobre as competencias profesionais que o docente universitario debe ter para satisfacer as necesidades que a sociedade do coñecemento lle demanda á universidade do século XXI. Debemos ser capaces de seleccionar, actualizar e utilizar o coñecemento nun contexto específico, de interaccionar en distintos contextos e adaptar o coñecemento a situacións novas, determinando así certas características que conforman un perfil do docente universitario. O desenvolvemento deste perfil, a pedagoxía constrúeo na adquisición e desenvolvemento de competencias que está a ser utilizado nas institucións de educación superior de case todo o mundo. A maioría das definicións de competencia profesional non se limita ao conxunto de habilidades ou destrezas requiridas para desempeñarse adecuadamente nun determinado contexto, nin á simple execución de tarefas, senón que tamén involucra unha combinación de atributos con respecto ao saber (saber facer, saber estar, saber ser e saber aprender).

A universidade é unha das institucións con máis antigüidade e, sen dúbida, é a única que durante séculos perdurou ao longo da historia. É nos principios da Idade Media cando o saber e a educación se atopaban relegados ás escolas existentes nos mosteiros e catedrais (Bolonia, París, Salerno, Donemiliaga (San Millán), Córdoba etc.). Algunhas destas escolas alcanzan o grao de Studium Generale, porque recibían alumnos de fóra das súas dioceses e concedían títulos que tiñan validez fóra delas; contaban con estatutos e privilexios outorgados, primeiro, polo poder civil e, posteriormente, ampliados polo papado. De aquí xurdiron as universidades.

O termo universitas aludía a calquera comunidade organizada con calquera fin, pero é a partir do século XII cando os profesores empezan a agruparse en defensa da disciplina escolar, preocupados pola calidade do ensino; do mesmo xeito, os alumnos comezan a crear comunidades para protexerse do profesorado. Ao iren evolucionando, acaban nacendo as universidades.

En libros escritos en latín, idioma universal, sen ningún tipo de subvención, os estudantes lían e discutían, ás veces, de maneira apaixonada sobre os coñecementos da época, en sitios chamados studium generale.

O método de estudo era o escolástico e a súa formación tendía a formar intelectuais útiles á comunidade cristiá. Así, as facultades consideradas maiores foron as de Teoloxía, Medicina e Dereito. As destinadas ao estudo da Arte ou da Filosofía eran consideradas facultades menores.

O método escolástico consistía en tomar as afirmacións bíblicas e tratar de demostralas de maneira racional, co apoio no argumento de autoridade (AA), segundo o cal aquilo que se pretende demostrar é certo porque o dixo ou afirmou determinada autoridade na materia e, debido a esa autoridade, o asunto en cuestión non está suxeito a discusión ningunha.

A primeira denuncia articulada do argumento de autoridade veu no século XVII tanto do empirismo como do racionalismo. Descartes, Locke, Hume e Leibniz interrogáronse sobre o coñecemento e sobre a orixe das ideas como paso previo a discusións posteriores, e aínda que chegaron a conclusións antagónicas, coincidiron en non establecer como orixe válida para estas o AA.
 

O argumento mesmo foi explicitamente posto en cuestión por Locke cando dixo que adelantariamos máis no descubrimento do coñecer racional e contemplativo se o buscásemos na súa orixe, na consideración das cousas mesmas e empregando, mellor ca os pensamentos dos demais, os nosos propios (Ensaio sobre o entendemento humano).

Ata o século XIX, as universidades, en gran medida, foron centros elitistas nas que só unha porcentaxe testemuñal da poboación tiña estudos universitarios. Durante o século XX, os estudos universitarios normalizáronse en Europa chegando ata o 30 % de poboación con estudos universitarios cara a finais de século.

A sociedade do coñecemento

A fin de século e a entrada no novo milenio están asociadas a un profundo proceso de transformación social. Durante algúns anos, esta nova configuración social foi descrita como poscapitalista para Peter Drucker, postindustrial para Touraine, posmoderna para un amplo conxunto de intelectuais. Máis recentemente, con todo, comezou a difundirse e aceptarse unha visión desta nova configuración social baseada na idea de que o trazo central da nova organización social consiste en que o coñecemento e a información estarían a substituír os recursos naturais, a forza e/ou o diñeiro, como variables clave da xeración e distribución do poder na sociedade.

Na figura pódense ver de forma resumida todas as implicacións da sociedade do coñecemento nos distintos ámbitos e procesos sociais.

O termo sociedade do coñecemento foi utilizado por primeira vez por Peter Drucker no seu libro titulado A sociedade poscapitalista no que sinalaba a necesidade de xerar unha teoría económica que colocase o coñecemento no centro da produción da riqueza, producindo con isto un cambio na sociedade, onde o recurso básico sería o saber e onde a vontade de aplicar coñecemento para xerar máis coñecemento debía basearse nun elevado esforzo de sistematización e organización. O mundo actual está a pasar dunha sociedade baseada na industria produtiva a outra baseada no coñecemento, pasando por un estado intermedio que é o dunha sociedade da información (Yániz Álvarez e Villadón Galego, 2006).

Cabe destacar que a sociedade do coñecemento non é algo que exista actualmente, é un estado final dunha etapa evolutiva cara á que se dirixe a sociedade, etapa posterior á actual era da información, e á que se chegará por medio das oportunidades que representan a tecnoloxía da información e da comunicación (TIC) das sociedades actuais.

A sociedade do coñecemento como toda institución humana non está libre de sombras. O sociólogo N. Stehr (2000) resalta, por exemplo, a fraxilidade da sociedade do coñecemento moderno cando subliña que os avances tecnolóxicos e científicos son unha das causas da incerteza actual. Neste sentido considérase que o maior coñecemento produce tamén máis descoñecemento. Mentres os coñecementos aumentan con gran rapidez, o saber do que non sabemos aumenta con velocidade aínda máis vertixinosa (H. D. Evers, 2000.). Polo tanto, un dos trazos da sociedade do coñecemento é o aumento das zonas de incerteza, enténdese a ignorancia como o descoñecemento do non-coñecemento (sei que non sei). Por outra banda, a sociedade do coñecemento supón outro gran risco e é que a poboación con máis dificultades de acceso á información será oa nova excluída social.

Aprender a aprender

Desde os traballos realizados por Robert Hutchins (1968) e Torsten Husén (1978), a expresión sociedade da aprendizaxe (learning society) refírese a un novo tipo de sociedade na que a adquisición dos coñecementos non está confinada nas institucións educativas (no espazo) nin se limita á formación inicial (no tempo). Nun mundo cada vez máis complexo, no que todo individuo pode verse obrigado a exercer varias profesións no transcurso da súa existencia, é indispensable seguir aprendendo ao longo de toda a vida. Á vez que se arraigaba a noción de sociedade da aprendizaxe, Peter Drucker (1969) diagnosticou a aparición dunha sociedade do coñecemento (knowledge society) na que o máis importante é aprender a aprender. Aprender a aprender significa aprender a reflexionar, dubidar, adaptarse coa maior rapidez posible e saber cuestionar o legado cultural propio respectando os consensos. Estes son os alicerces nos que deben descansar as sociedades do coñecemento.

A dinámica da chamada sociedade do coñecemento tamén se reflicte necesariamente no campo educativo. Os cambios profundos na economía, a sociedade e o coñecemento crean un novo contexto no que a educación se enfronta a novos retos.

O primeiro reto, que se resume no postulado aprender a aprender, fai referencia aos desafíos educativos desde o punto de vista do desenvolvemento cognitivo. Nunha época na que a información e o coñecemento adquiriron unha relevancia capital, xa non se pode confinar a educación a unha soa etapa da vida, senón que é necesario que se converta nun elemento sempre presente. Así mesmo, é necesario reformular a tarefa educativa como mero instrumento de transmisión de información e priorizar o proceso de aprendizaxe.

Os prognósticos sobre a importancia crecente que asumirá a función de aprender a aprender na educación do futuro baséanse en dúas das características máis importantes da sociedade moderna: (1) a significativa velocidade que adquiriu a produción de coñecementos e (2) a posibilidade de acceder a un enorme volume de información. A diferenza do pasado, os coñecementos e informacións adquiridos no período de formación inicial nas escolas ou universidades non lles permitirán ás persoas desenvolver un longo período da súa vida activa. A obsolescencia será cada vez máis rápida, obrigando a procesos de reconversión profesional permanente ao longo de toda a vida. Pero ademais da significativa velocidade na produción de coñecementos, tamén existe agora a posibilidade de acceder a unha cantidade enorme de informacións e de datos que nos obrigan a seleccionar, a organizar, a procesar a información, para que poidamos utilizala.

Nestas condicións, e para dicilo dun xeito máis claro, a educación xa non poderá estar dirixida á transmisión de coñecementos e de informacións senón a desenvolver a capacidade de producilos e de utilizalos. Este cambio de obxectivos está na base das actuais tendencias pedagóxicas, que pon o acento nos fenómenos metacurriculares. David Perkins, por exemplo, chámanos a atención sobre a necesidade de distinguir dous tipos de coñecementos: os de orde inferior e os de orde superior. Os primeiros son os coñecementos sobre determinadas áreas da realidade. Os de orde superior son coñecementos sobre o coñecemento. O concepto de metacurrículo refírese precisamente ao coñecemento de orde superior: coñecementos sobre como obter coñecementos, sobre como pensar correctamente, sobre nocións tales como hipóteses e proba etc.

Cabe sinalar tamén que estas orientacións sobre o coñecemento de orde inferior requiren dunha axeitada planificación de contidos e de metodoloxías para a súa operatividade na realidade práctica.

Conclusións

Como posibles conclusións de todo isto, podemos proclamar que os novos tempos esixen novas perspectivas á hora de abordar vellos problemas asociados á transmisión do coñecemento tanto de contidos como do significado mesmo de coñecemento e o seu lugar central na sociedade como valor intrínseco capaz de xerar novo coñecemento que, pola súa vez, xera unha dinámica de transformación social e económica, ademais da educativa.

Esta transformación social estanos levando desde as sociedades industriais baseadas no capital e o traballo ata a sociedade do coñecemento onde o saber compite en igualdade de condicións co capital e traballo. Estamos nunha etapa intermedia de transición entrambas as dúas: a sociedade da información, onde a información adquire gran relevancia e onde debemos atopar as ferramentas útiles que a transformen en coñecemento. Este é o desafío ao que temos que dar resposta. O camiño que hai que seguir non está aínda claro dada a complexidade, a magnitude e a velocidade da transformación que hai que levar a cabo. A comunidade educativa en xeral e mais especificamente a universidade ten a obriga de abordar estas cuestións.

A universidade está chamada necesariamente a liderar este proceso co concurso do resto de factores dos que a sociedade do coñecemento dispón. É necesaria unha correcta e coordinada secuenciación temporal das diferentes etapas que teñen lugar, ás veces de forma simultánea, orixinando, polo tanto, problemas que requiren unha solución o máis satisfactoria posible para que a sociedade do coñecemento sexa verdadeiramente útil. A implementación práctica de todo isto require de metodoloxías que proporcionen as competencias que deben adquirir os membros da comunidade educativa, tanto  profesorado como alumnado cuxo fin último, que non debemos esquecer, e construír unha sociedade máis cohesionada cuxos individuos sexan quen de tomar decisións libre e criticamente.