María González Álvarez

Profesora de educación secundaria. Departamento de FOL (IES La Quintana, Ciaño-Langreo)

Consejería de Educación do Principado de Asturias

maria.gz.az@gmail.com

1. Introdución

O artigo 27.7 da Constitución española de 1978 recolle o dereito do profesorado, familias e alumnado a intervir no control e xestión dos centros sostidos pola Administración con fondos públicos, dereito que desenvolveron as sucesivas normas educativas tanto de ámbito estatal como autonómico de Galicia. Nestes centros a normativa establece dous órganos básicos de participación, o consello escolar, órgano de participación da comunidade educativa, e o claustro, específico do profesorado.

O claustro ten atribuídas importantes competencias con respecto á organización e funcionamento dos centros. Neste traballo prestámoslle atención a este órgano de goberno dos centros públicos non universitarios da Comunidade Autónoma de Galicia. Como obxectivos fundamentais propoñémonos analizar a formación que o profesorado recibe e recibiu respecto do coñecemento do claustro e da súa participación nel, a importancia das competencias deste para a educación do alumnado e o funcionamento do centro, a atención que este dedica ao cumprimento das súas competencias, a satisfacción do profesorado respecto da súa participación no claustro e a atención que as administracións educativas lle prestan ao funcionamento dos claustros, así como aos seus acordos.

Para conseguir estes obxectivos, realizamos un estudo exploratorio atendendo ás valoracións que realiza o profesorado consultado. Elaboramos un protocolo que se enviou cun procedemento en liña a unha mostra de centros extraída do Rexistro Estatal de Centros Docentes non Universitarios do Ministerio de Educación. As respostas recóllense nunha aplicación de Google.

O noso interese en analizar o claustro como órgano de participación débese a que, con Moliner-García, Traver-Martí, Ruiz-Bernardo e Segarra-Arnau (2016), entendemos que a participación nos centros debe ser algo máis ca un mero formalismo e que esta se considera necesaria para o desenvolvemento do alumnado e o éxito escolar (Andrés-Cabello e Giró-Miranda, 2016; Bolívar, 2006). Segundo Martín-Bris e Muñoz-Martínez (2010), sen a participación do profesorado nos procesos de cambio educativo, non existen posibilidades de que estes teñan éxito. Nos traballos de Raso-Sánchez, Sola-Martínez e Hinojo-Lucena (2017) sinálase que o 92,8 % do profesorado valora adecuadamente as súas posibilidades de exercer a súa participación e as profesoras están máis satisfeitas ca os seus colegas varóns no relacionado cos aspectos organizativos do centro. Para Molina-Herranz (2014), unha dificultade para a participación no claustro é o elevado número de docentes que o conforman como consecuencia de que se xeraron macrocentros.

En relación co fundamental tema da formación do profesorado, Domínguez-Alonso, Calvo e Vázquez-Varela (2015), no seu estudo sobre esta na Comunidade Autónoma de Galicia, entenden que a mellora da calidade educativa depende da eficacia e da excelencia da súa formación, a cal debería de someterse a un proceso de revisión e actualización permanente. Consideran Fernández-Tilve e Montero-Mesa (2007) que a formación debe formar parte do tecido profesional do profesorado, condición para o desenvolvemento profesional e a mellora da súa práctica, e Montero-Mesa (2007) pensa que debe estar vinculada ás necesidades e proxectos do propio centro educativo. Esta formación debe referirse ao contexto da aula e ter unha orientación práctica (Moriña-Diez e Parrilla-Latas, 2006; Oliver-Trobat, 2009; Rivas-Borrel, 2014). Con respecto á formación inicial, Ordoñez-Sierra (2008) considera que na do profesorado se dá unha importante carencia para implicarse nas estruturas participativas do centro. Entendemos, polo tanto, que a temática desta participación debe incluírse na formación tanto inicial como permanente do profesorado, dado que a calidade da educación se relaciona con ela (Barber e Mourshed, 2007; Tiana-Ferrer, 2011; OCDE, 2014; Rivas-Borrel, 2014; Sanz-Ponce, Hernando-More e Mula-Benavent, 2015).

Como xa sinalamos, resulta de interese no noso traballo coñecer a importancia das competencias do claustro para a educación do alumnado e o funcionamento do centro, así como a atención que o claustro lles dedica a estas competencias. No traballo de González-Granda (2006), o cumprimento por parte do claustro das súas competencias, en educación primaria, é valorado polo profesorado consultado cun máximo de 7,6 puntos e un mínimo de 5,4, nunha escala de 1 a 9 puntos, onde o 1 é o menor valor e o 9, o máximo.

Ao analizar a satisfacción do profesorado como membro do claustro, González-Granda (2006) sinala que o nivel de satisfacción na devandita participación é «bastante alto». É significativamente maior a valoración realizada polas profesoras ca a dos seus colegas varóns e a idade non é unha variable segundo a cal se establezan diferenzas nestas valoracións. Por outro lado, Raso-Sánchez, Sola-Martínez e Hinojo-Lucena (2017) encontran unha relación entre a satisfacción do profesorado coa calidade das relacións interpersoais nas institucións educativas.

2. Método

2.1 Mostra

Como xa sinalamos, co obxecto de analizar diversos aspectos do claustro, realizamos unha consulta ao profesorado non universitario dos centros públicos da Comunidade de Galicia mediante un protocolo elaborado ad hoc que foi enviado por correo electrónico a unha mostra deses centros, seleccionados ao azar e en función da poboación das distintas provincias da comunidade. A mostra foi extraída do Rexistro Estatal de Centros Docentes non Universitarios do Ministerio de Educación. O cuestionario ía acompañado dunha carta na que se facía referencia aos obxectivos do traballo, así como á importancia da súa colaboración neste. As respostas recolléronse nunha aplicación de Google.

Cento setenta e nove docentes enviáronnos as súas respostas, o cal agradecemos desde aquí. Destes, o 60,3 son profesoras e o 39,1 % profesores, o 0,6 % non responde no tocante ao seu xénero. A súa idade media é de 48,5 anos (profesoras 47,0 e profesores 50,8, grao de significación .004, en diante ρ). A experiencia profesional media é de 20,8 anos (profesoras 19,2 e profesores 23,2, ρ .012). Segundo as ensinanzas que preferentemente imparten, o 2,8 % son docentes de educación infantil, o 19,0 % de educación primaria, o 41,3 % de educación secundaria obrigatoria, o 26,8 % de bacharelato e o 10,6 % de formación profesional.

2.2 Variables e instrumentos

O traballo ten como obxectivos fundamentais realizar un estudo exploratorio que nos informe sobre diversos aspectos do claustro no relativo á importancia que ten para o profesorado as competencias deste para a educación do alumnado e o funcionamento do centro, a atención que o claustro lles presta ás súas competencias e o claustro como órgano de participación. Para iso analizamos a validez de contido mediante «o xuízo de expertos» (Escobar-Pérez e Cuervo-Martínez, 2008). En relación coa validez do constructo, nos 52 ítems que compoñen o protocolo, a medida de adecuación mostral de Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) ten un valor de .849 e a proba de esfericidade de Bartlett un grao de significación de .000. Respecto da análise factorial que realizamos cos devanditos ítems, o método de extracción utilizado foi a análise de compoñentes principais e o método de rotación Varimax con Kaiser. A rotación converxeu en 13 iteracións. Dez factores explican o 77,4 % da varianza, con valores respectivos do 18,7 %, 16,3 %, 9,8 %, 7,7 %, 5,5 %, 4,4 %, 4,1 %, 4,0 %, 3,9 % e 2,4 %. Os factores correspóndense coa temática seguinte:

- Factor 1. Atención e dedicación do claustro do profesorado ás súas competencias.

- Factor 2. Importancia de temas de formación continua respecto do claustro.

- Factor 3. Importancia das competencias do claustro: selección de directores, funcionamento do centro, rendemento escolar e disciplina.

- Factor 4. Importancia das competencias do claustro: curriculares, titoría, formación e avaliacións do centro.

- Factor 5. O claustro como órgano de participación do profesorado, eficacia do claustro e a súa atención aos problemas reais.

- Factor 6. Formación inicial e permanente.

- Factor 7. Valoración do claustro polas administracións educativas.

- Factor 8. Dedicación do claustro ás súas competencias de elección de representantes no consello e elección do director ou directora.

- Factor 9. Importancia do claustro na educación do alumnado e no funcionamento do centro.

- Factor 10. Formación en normativa.

As competencias do claustro que se propuxeron para que as valorase o profesorado correspóndense coas establecidas no artigo 129 da Lei orgánica 2/2006, do 3 de maio, de educación.

Co coeficiente de Cronbach calculamos a fiabilidade da proba, que ten un valor de Alpha = .95 (na escala de 0 a 1) para o total dos 52 elementos analizados. En relación cos diferentes bloques que o compoñen, sinalamos:

• 1. Respecto do tema da «formación inicial e permanente» (tres elementos), o seu coeficiente é .74.
• 2. En relación coa «importancia de temas propostos de formación», o coeficiente é de .94.
• 3. A «importancia do claustro para a educación do alumnado e o funcionamento do centro» (2 elementos) presenta un coeficiente .85.
• 4. A «importancia das competencias do claustro para a educación do alumnado e o funcionamento do centro (14 elementos)» mostra un coeficiente de .94.
• 5. A «satisfacción como membro do claustro, importancia do claustro como órgano de participación, eficacia do claustro, atención aos problemas do centro, valoración e atención por parte das administracións educativas» (6 elementos) ten un coeficiente de .88.
• 6. A «atención e dedicación que o claustro do centro dedica ás súas competencias (14 elementos)» ten un coeficiente de .96. 

Táboa 1. Coeficientes de fiabilidade de Cronbach

3. Resultados

3.1 Valoración do profesorado con respecto á formación inicial e permanente que recibiu e recibe en relación coas competencias e funcionamento do claustro

O profesorado responde con 2,2 puntos (nunha escala de 0 a 10 puntos, onde 0 é «nula ou nada adecuada» e o 10 «moi adecuada»), desviación 2,6, á cuestión formulada sobre a formación recibida nos seus estudos universitarios, antes de acceder á docencia, sobre as competencias e funcionamento do claustro. O 79,2 % das respostas outorga menos de cinco puntos. Non se encontran diferenzas significativas en función do sexo, ensinanzas impartidas, experiencia docente (en tres grupos, o primeiro ata 17 anos, o segundo de 18 a 27 e o terceiro de 28 ou máis anos) e número de alumnos e alumnas do centro (establecéronse tres grupos en función do número de alumnos e alumnas: ata 299, de 300 a 599 e 600 ou máis).

A formación inicial que reciben na actualidade os estudantes de profesorado respecto das devanditas competencias e funcionamento do claustro valórase con 4,0 puntos, desviación 2,4. O 52,3 % outórgalle menos de cinco puntos. Non se encontran diferenzas nesta valoración en relación coas variables sinaladas anteriormente.

Á formación permanente que o profesorado da Comunidade de Galicia recibe na actualidade das administracións educativas en relación coas competencias e funcionamento do claustro outorgáselle 3,2 puntos, desviación 2,7. O 62,9 % valóraa con menos de cinco puntos. Non se encontran diferenzas en función das variables analizadas.

3.2 Valoración da importancia que o profesorado lle outorga a diversos temas para a súa formación continua como membro do claustro

Propóñenselle ao profesorado 13 temas para que os valore no referente á súa importancia para a súa formación como membros do claustro. Esta valoración realízase nunha escala de 0 a 10 puntos (onde o 0 é «nada importante» e o 10 «moi importante»). O percorrido destas valoracións vai desde 7,7 puntos dos temas de «normativa» e «orientación escolar» ata 8,7 de «resolución de conflitos e convivencia». Aos restantes temas outórganselles as seguintes valoracións medias: «pedagoxía-psicoloxía», 8,1; «novas tecnoloxías», 8,0; «xestión do cambio e innovación», 8,0; «traballo cooperativo», 8,1; «metodoloxía didáctica», 8,4; «atención ás familias», 7,9; «dinámica de grupos», 7,9; «organización e xestión de equipos docentes», 7,8; «avaliación do rendemento escolar», 7,8; «habilidades sociais», 8,0.

As profesoras valoran significativamente mellor ca os profesores a importancia de todos os temas sinalados para a súa formación como membros do claustro, con excepción dos relativos á «normativa» e «orientación escolar» nos que non se encontran diferenzas. Tampouco se encontran diferenzas en función do tempo de experiencia docente, das ensinanzas impartidas e do número de alumnos e alumnas do centro.

Táboa 2. Formación permanente

3.3. Importancia que ten cada unha das competencias do claustro do profesorado para a educación do alumnado e o funcionamento do centro. Atención que o claustro do profesorado dedica ás súas competencias

Como xa sinalamos, as competencias do claustro propostas para valorar por profesores e profesoras correspóndense coas establecidas no artigo 129 da Lei orgánica 2/2006, do 3 de maio, de educación.

3.3.1 Importancia que ten cada unha das competencias do claustro do profesorado para a educación do alumnado e o funcionamento do centro

Propoñemos para a súa valoración polo profesorado a importancia que teñen 14 competencias do claustro para a educación do alumnado e o funcionamento do centro, nunha escala de 0 a 10 puntos (onde o 0 é «nada importante» e o 10, «moi importante»). O percorrido destas valoracións vai desde o menor valor de 7,9 puntos das competencias de «formularlles ao equipo directivo e ao consello escolar propostas para a elaboración dos proxectos do centro e da programación xeral anual» e «aprobar e avaliar a concreción do currículo e todos os aspectos educativos dos proxectos e da programación xeral anual» ao máximo valor de 8,9 puntos para a competencia de «propoñer medidas e iniciativas que favorezan a convivencia no centro». As restantes competencias están valoradas entre 8,0 e 8,9 puntos.

Con respecto aos anos de experiencia docente, establécense, así mesmo, tres grupos, o primeiro ata 17 anos, o segundo de 18 a 27 e o terceiro de 28 ou máis anos. Tan só se encontran diferenzas con respecto a «elixir os seus representantes no consello escolar do centro» (7,5 puntos do grupo de menor experiencia docente e 8,6 puntos de maior experiencia docente, ρ .010), «participar na selección do director ou directora, no caso de que proceda segundo as características do seu centro» (8,0 e 9,1 puntos, respectivamente, ρ .015) e «coñecer as candidaturas á dirección e os proxectos de dirección presentados polos candidatos, no caso de que proceda segundo as características do seu centro», (8,1 e 9,4 puntos, respectivamente, ρ .001). Non se encontran diferenzas en función do sexo, nin das ensinanzas impartidas, nin do número de alumnos e alumnas do centro.

3.3.2. Atención que o claustro do profesorado dedica ás súas competencias

O profesorado consultado valora (nunha escala de 0 a 10 puntos, onde o 0 é «ningunha atención» e o 10 «a máxima atención») a atención do claustro ás súas competencias. O percorrido das respostas vai do menor valor da competencia de «promover iniciativas no ámbito da experimentación e da investigación pedagóxica» con 5,6 puntos ao máximo de «elixir os seus representantes no consello escolar do centro» con 7,1 puntos. Todas as restantes competencias teñen valoracións entre 6 e 6,9 puntos, con excepción da competencia de «formularlles ao equipo directivo e ao consello escolar propostas para a elaboración dos proxectos do centro e da programación xeral anual», que ten unha valoración de 5,9 puntos, e «informar as normas de organización e funcionamento do centro», con 7,0 puntos. Non se encontran diferenzas en función do xénero, tempo de experiencia docente, ensinanzas que se imparten e número de alumnos e alumnas do centro.

3.3.3. Diferenzas respecto das valoracións do profesorado sobre a importancia que ten cada unha das competencias do claustro do profesorado para a educación do alumnado e o funcionamento do centro e a atención que o claustro do profesorado lles dedica ás súas competencias

O profesorado consultado outórgalle unha maior puntuación á importancia que teñen as distintas competencias do claustro para a educación do alumnado e o seu funcionamento ca á atención que este lles dedica. A menor diferenza corresponde á competencia de «elixir os seus representantes no consello escolar do centro», con 1,3 puntos, e a maior a «promover iniciativas no ámbito da experimentación e da investigación pedagóxica», con 2,3 puntos. Con menos de dous puntos de diferenza aparecen as competencias relativas a «informar as normas de organización e funcionamento do centro» (1,7 puntos) e «aprobar e avaliar a concreción do currículo e todos os aspectos educativos dos proxectos e da programación xeral anual» (1,9 puntos). As restantes competencias presentan unha diferenza entre 2,0 e 2,2 puntos.

Táboa 3. Importancia que ten cada unha das competencias do claustro do profesorado para a educación do alumnado e o funcionamento do centro. Atención que o claustro do profesorado dedica ás súas competencias

^*A correlación é significativa ao nivel .05 (bilateral)

^** A correlación é significativa ao nivel .01 (bilateral)

3.4. Análise de diversos aspectos do claustro do profesorado

3.4.1. Importancia do claustro do profesorado na educación do alumnado do centro

O profesorado consultado non universitario dos centros públicos da Comunidade de Galicia valora con 7,7 puntos de media (nunha escala de 0 a 10 puntos, onde o valor 0 é «ningunha importancia» e o 10 a «máxima importancia») a importancia que ten o claustro na educación do alumnado, desviación 2,0. O 6,8 % valóraa con menos de cinco puntos. Non se encontran diferenzas significativas en función do xénero, experiencia docente, ensinanzas impartidas e número de alumnos e alumnas do centro.

3.4.2. Importancia do claustro do profesorado para o bo funcionamento do centro

O profesorado consultado outórgalle 8,5 puntos de valoración (na escala de 0 a 10), desviación 1,7, á importancia do claustro para o bo funcionamento do centro. Tan só o 5,1 % o valora con menos de cinco puntos. Non se establecen diferenzas en función das variables analizadas.

3.4.3. Satisfacción do profesorado como integrante dos claustros dos centros nos que impartiu docencia

Nunha escala de 0 a 10 (onde o valor 0 é «ningunha satisfacción» e o 10 a «máxima satisfacción»), o profesorado consultado outórgalle un valor de 6,1 puntos, desviación 1,8, á súa satisfacción como membro dos claustros dos centros nos que impartiu docencia. O 17,5 % valora esta satisfacción con menos de cinco puntos. Non se encontran diferenzas segundo as variables estudadas.

3.4.4. Duración media das sesións dos claustros do profesorado e número que se realizan anualmente

As sesións do claustro do profesorado teñen unha duración media de 73,8 minutos, cunha desviación de 28,1. Segundo o número de alumnos e alumnas do centro, encóntranse diferenzas. O grupo de 600 ou máis alumnos e alumnas dedica significativamente máis tempo á realización das sesións do claustro ca o de ata 299 (88,3 minutos e 66,9, respectivamente, ρ .000) e ca o de 300 a 599 (88,3 minutos e 68,3, respectivamente, ρ .000).

Os claustros do profesorado reúnense unha media de 6,2 veces ao ano, desviación 3,1. Non se encontran diferenzas en función do número de alumnos e alumnas do centro.

3.4.5. Importancia do claustro como órgano de participación do profesorado

O profesorado consultado valora con 7,1 puntos (nunha escala de 0 a 10 puntos, onde 0 é «ningunha importancia» e 10, «moita importancia»), desviación 2,2, a importancia do claustro do profesorado como órgano de participación do profesorado. O 12,6 % valóraa con menos de cinco puntos. Non se encontran diferenzas en función das variables analizadas.

3.4.6. Eficacia do claustro de profesorado nos centros

Cunha puntuación media de 6,1 puntos (nunha escala de 0 a 10 puntos, onde 0 é «nada eficaz» e 10, «moi eficaz»), desviación 2,0, valora o profesorado consultado a eficacia do claustro. O 19,4 % outórgalle menos de cinco puntos. Non se encontran diferenzas segundo as variables estudadas.

3.4.7. Atención do claustro aos problemas reais dos centros

Valórase con 6,4 puntos (desviación 1,8) polo profesorado consultado como o claustro atende os problemas reais do centro, nunha escala de 0 a 10 puntos, onde 0 é «aténdeos mal» e 10, «aténdeos moi ben». O 16,2 % outorga unha valoración menor de cinco puntos. Non se encontran diferenzas en función das restantes variables analizadas.

3.4.8. Valoración das administracións educativas do funcionamento dos claustros do profesorado

Outórgalles 4,2 puntos, na escala de 0 a 10, onde o 0 e «valóraa mal» e 10, «valóraa moi ben», desviación 2,3, a valoración que as administracións educativas realizan do funcionamento dos claustros. O 48,2 % outórgalle menos de cinco puntos. Non se encontran diferenzas en función das variables estudadas.

3.4.9. Atención das administracións educativas aos acordos e suxestións que realizan os claustros do profesorado

Nunha escala do 0 a 10, onde o 0 é «aténdenos mal» e 10 «aténdenos moi ben», o profesorado valora con 3,7 puntos, desviación 2,3, como atenden as administracións educativas os acordos e suxestións que realizan os claustros. O 56,0 % outórgalle menos de cinco puntos. As profesoras consideran que as administracións educativas atenden mellor os acordos e suxestións que realizan os claustros ca os profesores (4,0 puntos e 3,1, respectivamente, ρ .017). O profesorado dos centros ata 299 alumnos e alumnas valoran mellor esta atención por parte das administracións ca os de 600 ou máis (4,4 puntos e 2,9, respectivamente, ρ .005). Non se encontran diferenzas respecto das restantes variables analizadas.

4. Discusión e conclusións

Como xa sinalamos, neste traballo é o noso obxectivo analizar o claustro do profesorado dos centros públicos non universitarios da Comunidade de Galicia.

Unha das cuestións abordadas é a referente á formación do profesorado, tanto inicial como permanente, respecto do devandito órgano de goberno, entendendo que esta está relacionada coa calidade do ensino (Barber e Mourshed, 2007; Tiana-Ferrer, 2011; OCDE, 2014; Rivas-Borrel, 2014; Sanz-Ponce, Hernando-More e Mula-Benavent, 2015). As valoracións que o profesorado realiza de ambos os campos de formación parecen mellorables. Diversos temas de formación para a participación do profesorado no claustro valóranse todos eles como adecuados, nun percorrido do menor valor de 7,2 puntos ao maior de 8,4.

Respecto da súa participación no seu órgano de goberno específico, profesores e profesoras manifestan ter unha adecuada satisfacción, cunha valoración de 6,7 puntos, coincidindo co indicado por Raso-Sánchez, Sola-Martínez e Hinojo-Lucena (2017), para os que o 92,8 % do profesorado valora adecuadamente as súas posibilidades de exercer a súa participación.

O profesorado dos centros públicos non universitarios da Comunidade de Galicia outórgalle unha alta valoración á importancia das competencias que a normativa lle atribúe ao claustro para a educación do alumnado e para o funcionamento do centro (nun percorrido dun valor mínimo de 7,5 puntos e un máximo de 8,6). Outórgase menor valoración á atención que o claustro lles dedica a estas competencias. Valórase tamén de maneira positiva a eficacia do claustro no centro e como atende aos problemas reais deste. Claustros que teñen unha duración media de 88,4 minutos e se reúnen 6,6 veces ao ano. Enténdese, por outro lado, que as administracións educativas poderían mellorar a valoración que realizan do funcionamento dos claustros, así como a atención aos seus acordos e suxestións.

Entendemos que, de acordo coas análises realizadas no noso traballo, poden mellorarse a formación inicial e permanente do profesorado dos centros non universitarios públicos da Comunidade de Galicia no que se refire ao coñecemento do claustro e á participación do profesorado neste. Para esta formación propuxemos algúns campos que o profesorado avaliou de maneira positiva para a súa inclusión nos seus programas de formación. Entendendo con Domínguez-Alonso, Calvo e Vázquez-Varela (2015), no seu estudo na Comunidade de Galicia, que a eficacia e excelencia da formación incide na mellora da calidade educativa e con Fernández-Tilve e Montero-Mesa (2007) que, respecto desta formación, cabe unha revisión e actualización. Considérase, así mesmo, que os claustros poden mellorar a súa atención ás competencias que teñen encomendadas. As administracións educativas deberían mellorar a valoración que realizan do funcionamento dos claustros e prestar maior atención aos acordos e suxestións que estes realizan.