Juan Granados Loureda
Catedrático de historia de educación secundaria e inspector de educación na sede da Coruña

Dentro dos saberes básicos ou contidos que indica a proposta de currículoda Lei orgánica 3/2020, do 29 de decembro, pola que se modifica a Lei orgánica 2/2006, do 3 de maio, de educación para a materia de Historia de España de segundo de bacharelato, sinálase: «O papel central da monarquía dos Austrias na Europa moderna: o significado do Imperio nos séculos XVI e XVII. Os estereotipos e singularidades da historia de España: da «lenda negra» á idea de decadencia. España e o seu pasado colonial: aproximación á cuestión das responsabilidades históricas». Elemento curricular de interese que entronca, como é sabido, cunha polémica moi viva na recente historiografía española.

A irrupción no mundo editorial da obra Imperiofobia y leyenda negra, de María Elvira Roca Barea, ocupada en constatar aquela especie de «mala sombra» historiográfica que sofre España polo menos desde os tempos de Antonio Pérez, veu reactivar o vello debate, case un sentir, que fai da traxectoria do vello imperio español unha sorte de «historia da infamia», onde gobernantes tan torpes como malévolos conduciron as hordas de depredadores cara á «destrución das Indias» por citar aDe las Casas, pola vía directa da explotación xenocida da súa poboación autóctona e a detracción das súas riquezas, sinaladamente a prata do cerro do Potosí.

Aínda que para calquera que camiñe ao cabo da historia e ao coidado dos datos a pé de obra —pois témolos e non son poucos—poderá demostrar que hai moito de lugar común nesta interpretación, ocorre que ata para a academia máis convencional, léase José Luis Villacañas ou Henry Kamen, a idea dun imperio meramente depredador e mesmo xenocida goza de moi boa saúde.

Theodor de Bry (1528-1558), gravado da serie América, onde representa os españois como bestas homicidas,

en contraste cos pacíficos colonizadores ingleses.

É sabido que esta idea xeral contrasta coa visión acrítica doutros comportamentos no contexto da expansión europea desde o século XVI. Nin franceses, nin holandeses, nin desde logo os anglosaxóns sufriron xuízo sequera parecido por parte da historiografía. E, con todo, onde queda sangue indíxena por todas as partes é, precisamente, alá onde os anglosaxóns non puxeron o pé. A destrución absoluta das tribos indíxenas norteamericanas a través dunha verdadeira política de Estado non se pode ocultar e, non obstante, elúdese aínda a pesar de que para os contemporáneos daqueles sucesos lutuosos non cabía a menor dúbida.

Cando o sempre sagaz Alexis de Tocqueville (1805-1859) visitou Os Estados Unidos co fin de redactar o que logo sería a súa extraordinaria La democracia en América (1835), reparou enseguida en que existía entre os colonos ese sentir de directo exterminio daqueles que chegaran antes e cos que, ao contrario que no caso dos españois, non pensaban mesturarse. En La democracia en América atopamos moitos deses apuntamentos que fixeron de Tocqueville un auténtico visionario, capaz de adiantar nun século o que ben podería ocorrer no futuro para xulgar polo que no momento se podía observar, por exemplo, a práctica extinción dos nativos norteamericanos:

Es imposible dudar de que antes de cien años no quedará en América del Norte, no una sola nación, sino un solo hombre perteneciente a la más notoria de las razas indias. […] Este mundo nos pertenece, se dicen los americanos todos los días; la raza india está llamada a una destrucción final que no se puede impedir y que no hay que desear retardarla. El cielo no los ha hecho para civilizarse, es preciso que mueran. […] No haré nada contra ellos, me limitaré a proporcionarles todo lo que deba precipitar su pérdida. Con el tiempo, tendré sus tierras y seré inocente de su muerte. Satisfecho de su razonamiento, el americano se va al templo donde oye a un ministro del Evangelio repetir cada día que todos los hombres son hermanos y que el Ser eterno que los ha hecho a todos del mismo molde le ha dado a todos el deber de socorrerse.

Palabras, en fin, proféticas, fóra da persistencia indixenista en reservas e casinos de pouco gusto, que ilustran como poucas a irrealidade que pode aniñar baixo unha boa arenga. É obvio, verémolo, como o chamado imperio español xamais pensou nunha extinción programada de semellante especie. Do éxito total dunha sociedade crioula e mestiza dá boa referencia un breve paseo por calquera rúa da Habana, Quito ou Medellín. Non en balde, Fernando o Católico conferiulle legalidade ao matrimonio interracial en data tan temperá como 1514, cumprindo así un dos desexos do testamento da súa esposa: que os habitantes das Indias fosen considerados como leais súbditos:

por ende suplico al Rey, mi Señor, mui afectuosamente, e encargo e mando a la dicha Princesa mi hija e al dicho Príncipe su marido, que ansí lo hagan e cumplan, e que este sea su principal fin, e que en ello pongan mucha diligencia, e non consientan e den lugar que los indios vezinos e moradores en las dichas Indias e tierra firme, ganadas e por ganar, reciban agravio alguno en sus personas e bienes; mas mando que sea bien e justamente tratados. E si algún agravio han rescebido, lo remedien e provean, por manera que no se exceda en cosa alguna de lo que por las Letras Apostólicas de la dicha concessión nos es inyungido e mandado.

Codicilo do testamento da Raíña Isabel I, capítulo XII. Medina del Campo, 12 de outubro de 1504

1. Os «Xustos Títulos». Sobre o trato aos indíxenas. A Encomenda

Ao cabo de tantas cousas, que sucedeu cos indíxenas caídos baixo a influencia do imperio español? A historia comezou mal e non continuou moito mellor, aínda que polo camiño existiron numerosos propósitos de emenda. A demografía histórica dános a primeira noticia, apenas sobreviviu un só indio antillano; tanto é así que ben pronto o seu traballo tivo que substituído por escravos africanos, razón pola cal os mulatos señorean as poboacións caribeñas. Foi un xenocidio programado? En absoluto, en realidade tratouse dun asunto de saúde. A ruptura do «cordón sanitario»teórico que separaba ambos os continentes trouxo como elemento non desexado que a poboación autóctona das illas que se acababan de descubrir morrese de enfermidades xa comúns en Europa, como a gripe suína ou «gripe do porco» (1493), as vexigas ou o sarampelo. Non se tratou, desde logo, de algo programado ou previsto polos conquistadores, senón dun fenómeno natural, moi diferente, por exemplo, ao sucedido na colonia de Massachusetts onde se conta que os pioneiros lles enviaron aos indios circundantes mantas infectadas de vexigas co propósito de ampliar o seu propio espazo vital.

Pero hai mais, por entón boa parte da obsesión dos españois chegados ás Antillas era a explotación do territorio e especialmente a procura de ouro nos ricos praceres das illas. O resultado foi o desenvolvemento dun sistema de traballo compulsivo —traballar de sol a sol no trópico é moito traballar— imposto a poboacións que, habitantes dun verxel, estaban afeitas a procurarse o sustento cun par de horas de esforzo diario. Para algúns historiadores, o 10% da poboación caribetaína que sobreviviu á onda de contaxios simplemente «deixouse ir», sen mostrar interese nin por reproducirse. O seu mundo derrubouse. Tal é a tese da chamada «desgana vital», defendida polo profesor John Lynch (América latina entre colonia y nación, 2002), facéndose eco dunha soada expresión de Sánchez-Albornoz.

Pero falabamos antes de propósitos de emenda. Vexamos o seu desenvolvemento e alcance no tempo. Como primeira cuestión, o territorio americano obtívose por medio dunha bula, máis ben varias, ou concesión papal. A idea era administrar un continente co suposto fin de evanxelizar os naturais dunha terra aínda sen Deus. Como é sabido, as bulas de Aleixandre VI Inter Caetera e Eximie Devotions concedéronlle os privilexios de conquista a Castela, coa obrigación de predicar o evanxeo (3 de maio de 1493). Á vez a bula Inter Cetera II (4 de maio) dividiu o mundo do Ártico ao Antártico; 100 leguas ao oeste das Azores e Cabo Verde para España e a parte do leste para Portugal. Feito confirmado por outra bula, a Dudum siquiedem (26 de setembro de 1493), que lles concede aos RR. CC. o dominio das terras orientais. Como se sabe, a solución final tomouse co Tratado de Tordesillas (1494) que establecía a liña divisoria a 360 leguas ao oeste de Cabo Verde, circunstancia que lles permitiu aos portugueses o seu establecemento nas terras do Brasil.

A chamada de atención xeral advertindo da política de servidume dos indíxenas levada xeralmente ata entón adóitase situar no discurso de Nadal (1512) do pai dominico Antonio de Montesinos, destinado a conmover as almas daqueles malos cristiáns:

Decid, ¿con qué derecho y con qué justicia tenéis en tan cruel y horrible servidumbre aquestos indios? ¿Con qué auctoridad habéis hecho tan detestables guerras a estas gentes que estaban en sus tierras mansas y pacíficas, donde tan infinitas dellas, con muerte y estragos nunca oídos habéis consumido? ¿Cómo los tenéis tan opresos y fatigados, sin dalles de comer ni curallos en sus enfermedades en que, de los excesivos trabajos que les dais, incurren y se os mueren y, por mejor decir, los matáis por sacar y adquirir oro cada día? ¿Y qué cuidado tenéis de quien los doctrine y cognozcan a su Dios y criador, sean baptizados, oigan misa, guarden las fiestas y domingos? ¿Éstos, no son hombres? ¿No tienen ánimas racionales? ¿No sois obligados a amallos como a vosotros mismos? ¿Esto no entendéis? ¿Esto no sentís? ¿Cómo estáis en tanta profundidad de sueño tan letárgico dormidos?

Pouco caso se fixo da cédula do 20 de decembro de 1503, pola que a raíña Isabel prohibíaa suxeición a escravitude dos indíxenas: «Hemos mandado que los indios vecinos e moradores de la isla Española fuesen libres e no sujetos a servidumbre…». A polémica estaba servida e, en consecuencia,o Rei Católico encargoulle a unha xunta de teólogos e xuristas a redacción das Leis de Burgos de 1512 polas que se recoñecían os habitantes das Indias como homes libres, aínda que se certificaba a legalidade dunha institución, a Encomenda, que lles encargaba aos cristiáns a tutela dos nativos que se lle asignasen co fin de evanxelizalos a cambio, naturalmente, dalgún que outro traballo nos seus terreos. O mais chusco do asunto resultou ser que, non coñecendo os indios o idioma, había que facerlles un «requirimento» en alta voz para notificarlles que serían tratados ben sempre que non se resistisen, pois o territorio fora encomendado ao seu señor e rei natural:

Por ende, como mejor puedo os ruego y requiero que entendáis bien lo que he dicho, y toméis para entenderlo y deliberar sobre ello el tiempo que fuere justo y reconoscais a la Iglesia por Señora y Superiora del universo mundo y al sumo pontífice llamado Papa en su nombre y al Rey y la Reina nuestros señores en su lugar como Superiores y Señores y Reyes de esta isla y tierra firme por virtud de la dicha donación y consentíais en ese lugar a que estos padres religiosos o declaren los susodichos.

Si así lo hicieres te ha de ir bien y aquello a que estas obligado, y sus altezas en su nombre los recibirán con todo amor y caridad, los dejarán vuestras mujeres hijos y haciendas libres, sin servidumbre, para que de ellas y nosotros hagáis libremente lo que quisieres y por bien tuvieres y no os compelerán a que tornéis cristianos, salvo si vosotros informados de la verdad quisieres convertir a la religión católica como lo han hecho casi todos los vecinos de estas islas y además de esto su Alteza dará muchos privilegios y exenciones que gozarán muchas veces.

Si no lo hicieres o en ello dilación maliciosamente pusieres, os certifico que con la ayuda de Dios entraré poderosamente contra vosotros y os haré guerra por todas las partes y maneras que tuviere y sujetaré al yugo y obediencias de la iglesia y de sus Altezas y tomaré vuestras personas y las de vuestras mujeres e hijos y los haré esclavos y como tales los venderé y dispondré de ellos como su Alteza mandare, y os tomaré vuestros bienes, y os haré todos los males y daños que pudiere como a vasallos que no obedecen y que no quieren recibir a su señor y le resisten y contradicen y protesto de los muertes y daños que de ellos se registraren serán a culpa vuestra y no de sus Altezas ni mía, ni de estos caballeros que conmigo vinieron y de cómolo digo, requiero, pido al presente Escribano que me lo de como testimonio firmado y a los presentes ruego que de ello sean testigo.

Que a Encomenda se converteu nunha institución que lles deixaba as mans libres aos propietarios para usar como mellor lles parecese a súa «aldea de indios» non cabe a menor dúbida. Así que a polémica continuou coa entrada no debate de frei Bartolomé de las Casas, valedor dos indios en todo tempo, non tanto dos «robustos» e «sufridos» escravos africanos,e autor, como se sabe, da conocidísima Brevísima historia de la destrucción de las Indias:

…los indios no son irracionales ni bárbaros como suponen quienes los llaman siervos por naturaleza. Es una calumnia nacida de la ignorancia o de mala fe e interesado juicio de los informantes. Por el contrario, gozan de razón, de capacidad moral y política, de habilidad mecánica, de buena disposición y de belleza de rostros y de cuerpos. Muchos de ellos pueden hasta gobernar a los españoles en la vida monástica económica y política y enseñarles buenas costumbres, aún pueden dominarlos con la razón natural…

Vista a rotundidade da obra e as cifras a miúdo esaxeradas da destrución de vidas humanas que achegaba De las Casas, púxoselle enfronte ao xurista Juan Ginés de Sepúlveda, que argumentaba o contrario, defendendo a Encomendacomo institución civilizadora e cristianizadora das poboacións indíxenas:

estos bárbaros están obligados a recibir el imperio de los españoles, conforme a la ley de la naturaleza, y a ellos ha de serles todavía más provechoso que a los españoles, porque la virtud, la humanidad y la verdadera religión son más preciosas que el oro y que la plata" y en ese sentido: "…El imperio, pues, debe templarse de tal manera que los bárbaros, en parte por el miedo y la fuerza, en parte por la benevolencia y equidad, se mantengan dentro de los límites del deber, de tal suerte que ni puedan ni quieran maquinar sublevaciones contra el dominio de los españoles y amenazar su bienestar. Tal moderación parece tener la fuerza y consistencia suficiente aun para la perpetuidad del imperio, y ella fue la norma que antiguamente siguieron varones tan prudentes como los romanos…

Así as cousas, o emperador Carlos ideou unha especie de acordo de consenso entre extremos que viu a luz coa promulgación das Leis Novas de 1542, que, aínda mantendo a Encomenda, iso si, suxeita a severas restricións, achegaban outras solucións de xestión, elevando os caciques a alcaldes nas «aldeas de indios» e redundando na incuestionable dignidade «daqueles súbditos»:

Y ten ordenamos e mandamos que de aquí adelante, por ninguna causa de guerra ni otra alguna, aunque sea so título de revelión, ni por rescate ni de otra manera, no se pueda hazer esclavo yndio alguno, y queremos que sean tratados como vasallos nuestros de la Corona de Castilla, pues lo son.

O debate, en fin, alcanzou un desenvolvemento intelectual sumamente notable que se evidenciou coa celebración da Xunta celebrada no colexio de San Gregorio de Valladolid entre os anos 1550 e 1551. Cóntase que alí non triunfaron as teses de De las Casas nin tampouco as de Ginés de Sepúlveda. Foi o poder intelectual da Escola de Salamanca o que se puxo aos mandos da ideoloxía oficial da Coroa. O catedrático e frade dominico Francisco de Vitoria morreu catro antes, pero coa súa obra Relictio de Indisparecía dar coa solución. Alí Vitoria, co seu talento natural, quixo recoñecer certas verdades que sentaron os cimentos do dereito internacional. Algo así como o mundo é de todos e convén deambular por el en liberdade sen prexudicar a ninguén. Un verdadeiro achado intelectual que contribuíu moi temperamente a fundar o aparello ideolóxico do que logo chamaremos liberalismo. Así, Vitoria achou ata oito «Xustos Títulos» que lle conferían carta de natureza ao asentamento hispano en América:

La comunicación natural entre los pueblos, que no entraña necesariamente una dominación política, la propagación de la fe, que puede ser pacífica y dejar a salvo las posesiones de los infieles si no la resisten, la preservación de la fe ya percibida, la tiranía de los naturales, la verdadera y voluntaria elección… etc.

Como consecuencia, conclúe Vitoria, os indios son libres no seu territorio, pero pódense adherir libremente á Coroa ou ser lexitimamente sometidos se mostran hostilidade, pois o territorio é cesión papal. A escravitude debe cesar e a Encomenda debe tender á súa lenta extinción. Formulación plenamente recoñecida nas Ordenanzas de 1573 e na Recompilación de Indias de 1680.

2. Universidades, vicerreinados, audiencias e cabidos

O réxime detractivo puramente colonial saído da Conferencia de Berlín de 1884 tería pouco encaixe no imperio español. Así e todo, exportouse alí o sistema administrativo vixente en Castela, co Consello de Indias á fronte, de forma que chegado o século XVIII o que alí había era unha organización semiprovincial practicamente homóloga á vixente na metrópole. Mais que colonias, as Indias eran «máis España», un trazo eminentemente diferencial con respecto ao realizado polos restantes países europeos.

É sabido que en América se fundaron numerosas universidades, sen restrición de razas, e estableceuse un sistema de ensino superior homologable ao existente en Europa. Creáronse no período do vicerreinado non menos de 28 institucións cos seus correspondentes colexios maiores. En realidade, toda cidade populosa tiña a súa universidade, desde México, Quito, Bogotá ou Lima ata Santiago e Río da Prata. Para apuntar a magnitude da empresa, baste dicir que a biblioteca do Colexio de San Pablo de Lima atesouraba mais de 40 000 volumes de temática moi diversa: matemáticas, arquitectura, botánica, medicina, relixión etc. Harvard, fundada en 1636, ía entón polos 4000 exemplares…

Real Cédula na que o emperador Carlos autorizou a creación oficial da primeira universidade en América o 12 de maio de 1551: a Universidade de San Marcos, entón Real Universidade de Lima

En canto á Administración territorial e local, América estaba perfectamente estruturada baixo a organización de vicerreinados:Nova España (1535), Perú (1542), Nova Selecta (1718), Río da Prata (1778) e a Capitanía Xeral de Venezuela (1777). Todas estas entidades dividíanse nas súas correspondentes provincias, gobernadas por ungobernador ou unintendente desde a introdución desta figura en 1778.

Á vez, a Administración local tomou como eixe a figura institucional do corrixidor castelán, permitindo que nas «vilas de indios», cabidos e reducións exercese o cargo de alcalde o cacique local, cos seus lugartenentes, como alférez maior, rexedores e alguacís. Algo, isto último, certamente impensable no mundo anglosaxón.

En canto á administración de xustiza, a monarquía tomou novamente o modelo castelán, establecendo audiencias en Santo Domingo (1511), Nova España (4), Perú (5) etc. Por encima delas rexía a Casa de Contratación en asuntos fiscais e económicos e o Consello de Indias como tribunal supremo.

3. E… que sucedeu coa América española tras 1808?

Paradoxalmente, a apertura do tráfico indiano a diversos portos peninsulares e o establecemento do comercio libre en 1778, unida á desaparición dos «portos secos» como consecuencia da Nova Planta de Felipe V, permitiu pensar por primeira vez nunha monarquía hispánica con vías comerciais articuladas, activas e integradas, xustamente coincidindo co principio do seu propio fin. Bo é dicir, respecto diso, que as amadas Indias foron cada vez máis consideradas como simples colonias á inglesa, especialmente polos deputados asediados na illa de León, craso erro que Xosé I, mírese por onde, non se permitiu cometer na súa carta outorgada de Baiona, un documento, por certo, moi superior no económico á Constitución de 1812.

As consecuencias da falta de visión dos constitucionalistas gaditanos aproveitaríanas ben pronto, como se sabe, os seus irmáns crioulos do outro lado do mar. Unhas Indias silentes, dadivosas e firmes polo menos ata a batalla de Ocaña (Manuel Chust Calero: Entre la insurgencia y el colonialismo; las Cortes de Cádiz y el autonomismo americano, 1808- 1837. 2006) volvéronse contra a metrópole non tanto pola disolución do poder en España, senón máis ben ante o desesperado da súa situación e o medo a vérense obrigadas a afrontar unha guerra servil. En suma, que a Xunta Central primeiro e a Rexencia despois nunca chegaron a comprender o que querían expresar os rebeldes norteamericanos con aquel:«Non taxation without representation». Ben que o pagaron despois.